آیا ما می‌آموزیم که چگونه شهرنشین شویم؟

*مریم امیری

*جامعه‌شناس

از آن‌جا که امروز همه انسان‌ها به عنوان اعضای اصلی جوامع بشری برای گذران زندگی و البته تامین نیازمندی‌های خود باید در محیطی اجتماعی و در کنار هم زندگی کنند، بنابراین بررسی ویژگی‌های این زندگی دسته جمعی می‌تواند از جایگاه خاص و ویژه برخوردار باشد. زندگی انسان‌ها در محیط اجتماعی به نام شهر و سبک شهرنشینی از سالیان بسیار دور آغاز شده و در نوع ارتباط و شیوه زندگی انسان‌ها تغییرات شگرفی ایجاد کرده است. از طرفی به دلیل موضوعیت انسان در مفاهیم اجتماعی و اتخاذ نگاه کیفی به مسائل انسانی؛ شهرنشینی، از آن دسته موضوعاتی خواهد بود که باید از زوایای متعددی بدان پرداخته شود.

در قدم نخست ما باید تعریفی جامع از معنای شهرنشینی را در ذهن داشته باشیم تا بتوانیم به تصویری درست از این سبک زندگی اجتماعی انسان‌ها برسیم. شهرنشینی فرایندی است که در آن تغییراتی در سازمان اجتماعی سکونتگاه‌های انسانی به وجود می‌آید که حاصل افزایش، تمرکز و تراکم جمعیت است. در واقع شهرنشینی فرایندی است که در آن، تغییرات اجتماعی، نوگرایی و تمرکز جمعیت صورت می‌گیرد. حال با توجه به این تعریف سوالی که ذهن ما با آن مواجه می‌شود آن است که به واقع ما شهرنشینی را می‌آموزیم و شهرنشین می‌شویم یا با قرار گرفتن در موقعیت شهرنشینی به موجوداتی اجتماعی و شهر نشین مبدل می‌شویم. به زبان دیگر آیا ما می‌آموزیم که چگونه شهرنشین شویم و یا با قرار گرفتن ناخواسته در فضای شهر، به شهروند مبدل می‌شویم؟ یقیناً در گام اول همه ما به دلیل شهر نشین بودن گذشتگانمان، امروز شهرنشین هستیم و هر آن‌چه را از این حوزه در رفتارهایمان بروز می‌دهیم یقیناً آموزه‌هایی اکتسابی است که طبیعتاً بدون اراده خویش فرا گرفتیم. منظور از غیر ارادی آن است که در بسیاری از موقعیت‌ها رفتارهایی را از خود بروز می‌دهیم که جزو قواعد شهرنشینی است و ما روزانه بدان پایبند هستیم اما خود از آن آگاهی نداشته و بدان توجه خاص نداریم. از طرف دیگر یکی از ویژگی‌های خاص جوامع بشری که وجه تمایز آن با سایر موجودات است؛ خاصیت پیشرفت‌گرایی بالقوه‌ای است که به صورت مداوم میل به بالفعل شدن دارد. این بدان معناست که جوامع بشری در طول تاریخ همیشه میل به جلو رفتن و پیشرفت کردن داشته و این موضوع منوط به کیفیت رفتار انسان‌هایی است که در آن به شهرنشینی مشغولند. حال هر کس در هر موقعیتی که زندگی می‌کند، می‌تواند این سوال را از خود بپرسد؛ جامعه‌ای که من امروز در آن هستم و زندگی می‌کنم آیا واقعاً شهرنشینی در آن به درستی در جریان است یا خیر؟ شهر همدان از آن دست شهرهایی است که در دهه اخیر؛ تغییرات زیادی را در خود تجربه کرده است. حال باید دید که مردم شهر همدان چقدر شهرنشین هستند و رفتار آن‌ها چقدر با معنای امروزه شهرنشینی و قواعد آن هماهنگی دارد. همانطور که قبلاً گفته شد با نگاهی یک جانبه نمی‌توان راجع به کیفیت شهرنشینی افراد یک جامعه اظهار نظر کرد اما نتیجه همه جوانبی که ما می‌توانیم برای شهرنشینی متصور باشیم؛ قانون‌مداری است.

به طور کلی شهرنشینی برای قانون‌مدارکردن انسان‌ها و کنترل و هدایت رفتار آنان به وجود آمد تا بتوانند در کنار هم زندگی کنند و به نیاز فطری اجتماعی بودنشان پاسخ دهند. اکنون می‌توانیم با نگاه به میزان رعایت قانون‌های مختلف شهرنشینی از میزان موفقیت‌های انسان‌های آن جامعه (شهر) در امر شهرنشینی مطلع شویم. اگر با این نگاه به شهر همدان و نحوه شهرنشینی ساکنان بنگریم در خواهیم یافت که در سطح کلی شهر همدان با توجه به وسعت و جمعیتی که در خود جای داده است؛ در مجموع شهری منظم و آراسته به لحاظ فضای شهری (اعم از خیابان‌کشی‌ها، ساخت و ساز مسکونی- تجاری، فضای سبز) است. این در حالی است که برای پاسخ به میزان کیفیت شهرنشینی شهروندان همدانی، باید رفتار اجتماعی ساکنان شهر همدان را با نگاهی جزئی‌تر بررسی کرد. چراکه مفهوم شهرنشینی با مردمان ساکن آن، معنا پیدا می‌کند. هر یک از ما به عنوان یک شهروند با کمی دقت در اطرافمان متوجه می‌شویم که چقدر قوانین شهری رعایت شده و به چه میزان نادیده انگاشته می‌شود. این‌که چقدر با حقوق خود و دیگران در حوزه‌های مختلفی همچون فضای اجتماعی آپارتمان‌نشینی، فضای رانندگی و قواعد آن، فضای مسائل اداری، فضای مدرسه و دانشگاه و محیط‌های آموزشی، فضای کسب و کار و تجارت و مانند این آشنا هستیم و به چه میزان در رعایت کردن آن‌ها توانمندیم، می‌تواند سطح آگاهی مردم را نسبت به مسائل شهر و شهرنشینی مشخص سازد.

فرا گرفتن قواعد و هنجارها و ارزش‌های شهرنشینی موضوعی است که باید در طول زمان به افراد آموزش داده شود تا بتوانیم از قانون گریزی شهری جلوگیری کنیم. به چشم آمدن هرج و مرج در نقاط مختلف شهر همدان نشان بر آن دارد که ساکنین شهر درگیر میزانی از هنجارشکنی‌هایی است که محصول آموزش‌ندیدن درست و ناآگاهی مردم شهر است. هر یک از ما روزانه شاهد بی‌نظمی و قانون‌گریزی‌هایی هستیم که از سوی شهروندان همین شهر رخ می‌دهد و باعث زحمت همگان می‌شود. پس با نگاهی کلی می‌توان گفت که فرهنگ شهرنشینی در شهر همدان در نیمه راه قرار دارد و برای رسیدن به سرمنزل مقصود به بستر آموزشی مناسب، نیازی مبرم خواهد داشت.