*دوبیتیهای باباطاهر در زبان اردو
*لیلا عبدی خجسته
*دکتری زبان و ادبیات اردو، دانشگاه سند، حیدرآباد، پاکستان
در آغاز قرن بیستم میلادی در هندوستان قدیم به قالب رباعی/ دوبیتی هم توجّه شود و هم مورد استقبال قرار گرفت که به سه شکل نمود پیدا کرد:
(۱) چاپ رباعی/دوبیتیهای شاعران فارسی مانند: ابوسعید ابیالخیر؛ سحابی استرآبادی.
(۲) روی آوردن به این قالب و سرودن رباعی به زبان اردو. مانند: الطاف حسین حالی؛ اکبر الهآبادی؛ امجد حیدرآبادی.
(۳) ترجمه رباعیهای مشهور فارسی به زبان اردو. مثلاً منشی سید قربان علی بسمل، مالک شاهجهانی پریس در شهر دهلی به ترتیب ترجمه سه مجموعه رباعی را منتشر کرد:
* تاج الکلام رباعیات عمر خیام، سال چاپ: ۱۹۲۴، ترجمه منظوم از قوی اَمروهوی، در این کتاب به ترتیب: تصویر خیام، زندگینامه او، متن فارسی ۷۶۴ رباعی به همراه ترجمه منظوم به زبان اردو آمده است.
* جواهر منظوم ترجمه رباعیات سرمد، سال چاپ: ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۷. ترجمه منظوم از منشی سید نواب علی صولت لکنوی، در این کتاب به ترتیب: زندگینامه سرمد به قلم ابوالکلام آزاد، متن فارسی رباعیها به همراه ترجمه منظوم به زبان اردو، سرورق کتاب هم مزار سرمد است.
* حقیقت کی سیر یعنی منظوم ترجمه مع رباعیات حضرت سلطان ابوسعید ابوالخیر [= سیر حقیقت یعنی ترجمه رباعیات حضرت سلطان ابوسعید ابوالخیر به همراه خود رباعیات]، سال چاپ: ۱۳۴۹ق/ ۱۳۳۱. ترجمه منظوم از مولوی مقصود احمد مُجدّدی، در این کتاب به ترتیب: زندگینامه ابوسعید، متن فارسی ۴۱۷ رباعی به همراه ترجمه منظوم به زبان اردو آمده است.
در کتابهای درسی کالجها و دانشگاههای هندوستان قدیم رباعی/ دوبیتی جزو کتابهای درسی بود. مانند:
* شرح اینترمیدت کورس فارسی، گردآورنده: شادان بلگرامی، مطبع کریمی، لاهور، سال چاپ: ۱۹۲۷. این کتاب برای امتحانات مقطع دیپلم و منشی دانشگاه پنجاب تهیه شده بود. در کتاب شرحی از متون نظم و نثر فارسی آمده است که رباعیهای فارسی هم هست. مثلاً با عنوان رباعی بوعلی سینای بلخی در ص ۳۰۸، شرح رباعی معروف منسوب به ابن سینا آمده است: «دل گرچه درین بادیه بسیار شتافت … ».
* مصباح فارسی، (برای امتحان مقطع منشی در دانشگاه الهآباد)، گردآورنده: مولوی حافظ حکیم محمد فخرالدین جعفری زینبی مطبع احمدی، الهآباد، تاریخ ندارد. در پایان کتاب، رباعیهای فارسی از تسلی شیرازی؛ شیخ خلیل طالقانی؛ ابوسعید ابیالخیر؛ ملا حسین مومن یزدی؛ خیام؛ سرمد و غیره آمده است. [مقطعهای به ترتیب: منشی، منشی عالم، منشی فاضل سه مدرکی بودند که از دانشگاه پنجاب و الهآباد در رشته علوم شرقی برای زبان فارسی داده میشد]
اوج گرایش به رباعی فارسی در هندوستان قدیم در مجموعه اشعار علامه اقبال است. سومین مجموعه شعری او با عنوان کامل «پیام مشرق( در جواب دیوان شاعر آلمانی گوته)» به زبان فارسی برای نخستین بار در سال ۱۹۲۳ در لاهور چاپ شد. این مجموعه شعری شامل چهار بخش است: «لاله طور» (رباعی)؛ «افکار» (قالبهای مختلف)؛ «می باقی»(غزل)؛ «نقش فرنگ» (قالبهای مختلف).
در «لاله طور» که ۱۶۳ رباعی فارسی آمده است. گویا دکتر صوفی غلام محیالدین (۱۸۸۶-۱۹۶۲) آنها با دوبیتیهای بابا طاهر مقایسه کرده بود که علامه اقبال در جواب وی این نامه را نوشت: «… مشکلی نیست اگر اینها را رباعی بنامیم. رباعیهای بابا طاهر عریان هم در همین بحر هستند. در [پیام مشرق] قطعه هم هست. البته درست است که این رباعیها در وزن معمولی رباعی نیستند. حرجی نیست». (کلیات مکاتیب اقبال، به کوشش: سید مظفر حسین برنی، ۱۹۹۳، جلد سوم، ص ۳۵۱-۳۵۲)
دکتر عبدالشکور احسن (۱۹۱۶-۲۰۰۷) همین نظریه را تایید کرده است: «در رباعیهای پیام مشرق، اقبال شاعر صوفی مجذوب قرن پنجم هجری بابا طاهر عریان همدانی را بسیار تاثیر پذیرفته است. بینیازی، قلندری و شور و مستی عجیبی که در رباعیهای اوست، اقبال را شیفته خودش کرده است… اقبال به خوبی تلاش کرده است که وزن و سبک این شاعر مجذوب را با سلاست و شیرینی در فارسی بگنجاند. البته بین رباعیهای این دو یک فرق اساسی است که شعر بابا طاهر سراپا جذبه است و شعر اقبال همآهنگی بین جذبه و فکر عمیق است. مثلاً درباره دل، به دوبیتیهای این دو شاعر نگاه کنید:» (عبدالشکور احسن، اقبال کی فارسی شاعری کا تنقیدی جائزه، اقبال آکادمی پاکستان، چاپ دوم، ۲۰۰۰، ص ۴۴۴-۴۴۶)
مگر شیر و پلنگی ای دل ای دل
بمو دایم بجنگی ای دل ای دل
اگر دستم رسی خونت بریجم
بوینم تا چه رنگی ای دل ای دل (دوبیتی بابا طاهر)
*****
به کویش ره سپاری ای دل ای دل
مرا تنها گزاری ای دل ای دل
دمادم آرزوها آفرینی
مگر کاری نداری ای دل ای دل
(دو بیتی اقبال، پیام مشرق، چاپ نخست، ۱۹۲۳، ص ۱۴)
ازین رو، مردم هندوستان و پاکستان سالهای سال با رباعی/دووبیتیهای فارسی آشنا هستند که یکی از آنها دوبیتیهای بابا طاهر است. مثلاً: دکتر سیده عصمت جهان- استاد فارسی دانشگاه ملی مولانا آزاد برای زبان اردو در شهر حیدرآباد (هندوستان)- مجموعه مقالاتش به زبان اردو با عنوان: «ارمغان ادب» در سال ۲۰۰۹ منتشر شد. یکی از مقالهها «فهلویات بابا طاهر عریان» است.
امروزه تدریس دوبیتیهای بابا طاهر جزو دروس دانشگاهی گروههای فارسی در مقطع مختلف است. مثلاً: مقطع لیسانس در دانشگاه خواجه معینالدین چشتی اردو، عربی، فارسی در لکنو، هندوستان؛ مقطع فوقلیسانس، دانشگاه بمبئی، هندوستان؛ مقطع فوقلیسانس، دانشگاه پیشاور، پاکستان.
در بین زائران و گردشگران هندوستانی و پاکستانی کسانی بودهاند که ضمن زیارت مشهد و قم یا سفر به شهرهای مختلف ایران به همدان هم رفتهاند و همگی مقبره ابن سینا و بابا طاهر را «زیارت» کردهاند. مقبره این دانشمند و شاعر برای هندوستانی و پاکستانیها چنان مقدّس است که در سفرنامههایشان (به زبان اردو) از واژه «زیارت» استفاده میکنند. مثلاً: «سفر من به ایران»(از: شیخ حشمتالله قریشی، ۱۹۶۷، کراچی)؛ «سفرنامه حج و زیارت» (از: محمد شفیع صابر، ۱۹۷۲، پیشاور)؛ «سرزمین حافظ و خیّام» (از: مقبول بیگ بدخشانی، لاهور، ۱۹۷۹)؛«سیرگاههای کره زمین»، (از: بیگم اشرف ایوب، راوَلپندی، ۱۹۸۳)؛ «سیاحتنامه ممالک اسلامیه؛ روزنامچه نواب بهادر یار جنگ»، (کراچی، ۱۹۸۸)؛ یاد یار مهربان، (از: ذوالفقار علی بوتّو، لاهور، ۱۹۹۴- نخستوزیر وقت کشور پاکستان که در تیر ۱۳۵۵ش/ ژوییه ۱۹۷۶ به دعوت دولت ایران برای دیدار غیر رسمی سه روزه به ایران آمد) (برگرفته از مقاله سمیعالله با عنوان: «فهرستی از ۵۰ سفرنامه چاپ شده در پاکستان درباره ایران سالهای ۱۹۲۲-۲۰۰۰»، نامه انجمن، شماره ۴۷، سال پانزدهم، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۸ش).
دوبیتیهای بابا طاهر به زبان اردو ترجمه شده است:
* ۱. رباعیات بابا طاهر (مع ترجمه و شرح اردو و فارسی)، مَلک نذیر احمد پروپرائتر، تاج بک دپو، لاهور، تاریخ چاپ ندارد.
فهرست کتاب به ترتیب: درباره بابا طاهر و دوبیتیهایش؛ ۶۲ دوبیتی فارسی که به ترتیب زیر هر کدام معنای واژگان به زبان اردو، ترجمه به زبان اردو و شرح به فارسی آمده است.
در آخر کتاب با عنوان «مطبوعات جدیده» آمده است: «رباعیات بابا طاهر همدانی، مع ترجمه و شرح فارسی و اردو (نو ترمیم)». شاید پیش از این هم از مَلک نذیر احمد ترجمهای از رباعیات بابا طاهر چاپ کرده بود که این چاپ، تجدید نظر شده است.
*۲. الدُری الزاهر فی شرح رباعیات بابا طاهر، ترجمه: عندلیب شادانی، شیخ مبارک علی تاجر کتب، مطبع کریمی، لاهور، ۱۹۲۴. کاتب: محمد حیات امینآباد.
دکتر سید وجاهت حسین معروف به عندلیب شادانی (۱۹۰۴-۱۹۶۹) استاد فارسی دانشگاه داکا بود. در مجموعه مقالات منتشر شده وی به زبان اردو مقالهای جداگانهای است با عنوان: «ترانه، دوبیتی، رباعی» که فرق این سه را توضیح داده است.
این کتاب برای درس فارسی مقطع فوقلیسانس دانشگاه پَنجاب، لاهور تالیف شده بود که شامل ۶۲ دوبیتی است. فهرست کتاب به ترتیب: تصویر آغا محمد طاهر که کتاب به وی تقدیم شده است، درباره رباعی، زندگینامه بابا طاهر و اشعارش که در اینجا دکتر عندلیب شادانی توضیح داده است که براساس تصحیح ادوارد هرون آلن (۱۸۶۱-۱۹۴۳) ترجمه کرده است:
Heron-Allen, Edward, Lament of Bábá Ṭáhir, London, First Edition:1902.
البته ترتیب رباعیها با هرون آلن فرق دارد، متن فارسی دوبیتی، ترجمه به زبان اردو، شرح به زبان اردو که واژگان محلی را به فارسی معیاری نوشته است، با دلیل رد کرده است که برخی از دوبیتیها از بابا طاهر باشد (مثلاً: دی اسب مرا گفت که دراین چه شک است…)؛ نقد تصحیح هرون آلن (مثلاً: ز دل نقش جمالت درنشی یار…)؛ با چاپ بمبئی مقایسه کرده است (مثلاً: مو که سر در بیابونوم شو و روز…)؛ با چاپ تهران مقایسه کرده است (مثلاً: نسیمی کز بن آن کاکل آیو…)؛ با تذکرههای فارسی مقایسه کرده است: (مثلاً: آتشکده، مجمعالفصحا، )؛ با نسخههای خطّی مقایسه کرده است (مثلاً: اگر مستان مستیم از نه ایمون…)؛ فرهنگ فارسی-انگلیسی استینگاس (در مصرع چهارم: ابی واجی که سرگردون چرایه).
*۱.۲: در کتاب ترجمه متون فارسی به زبانهای پاکستانی کتابی با عنوان «ترجمه ۶۲ دوبیتی، مقدمه، لاهور، شیخ مبارک علی، ۱۳۴۳ق [۱۹۲۴م]» آمده است. نگارنده این مقاله نمیداند آیا همین چاپ الدُری الزاهر است یا همین ترجمه عندلیب شادانی است با عنوانی دیگر که در همان سال مجدداً چاپ شده بود.
* ۳. رباعیات باباطاهر مع ترجمه و شرح، عندلیب شادانی، شیخ مبارک علی تاجر کتب، لاهور، ۱۹۴۵.
این همان الدُری الزاهر فی شرح رباعیات بابا طاهر است که شیخ مبارک علی دوباره چاپ کرد. بابت ارسال این کتاب از پروفسور محمد رفیق (مدیر پیشین گروه فارسی، دانشگاه جی.سی) و عروس محترمشان بسیار سپاسگزار هستم. خداوند متعال به هر دو بزرگوار اجر کریم عطا فرماید. آمین.
* ۴. دو بیتی نامه بابا طاهر، با ترجمه منظوم به اردو، ترجمه از: حضور احمد سلیم (استاد فارسی دانشگاه سند در پاکستان)، مکتبه مسعود، حیدرآباد، پاکستان، ۱۳۵۲ هجری. دسامبر ۱۹۷۲، به خط سید طاهر زیدی.
فهرست کتاب به ترتیب: عکس بابا طاهر، آرامگاه بابا طاهر، مقدمه از: دکتر محمد حسین مشایخ فریدونی (سفیر ایران در پاکستان)، ترجمه مقدمه دکتر مشایخ فریدونی، گفتار مترجم، زندگینامه بابا طاهر و اشعارش؛ عکس بابا طاهر؛ متن فارسی ۳ دوبیتی در یک صفحه و ترجمه منظوم آنها به زبان اردو در صفحه مقابل (در مجموع ۳۰۰ دوبیتی)؛قطعه تاریخ از مترجم؛ فرهنگ لغات (واژهنامه)؛ غزل فارسی با مطلع: مُو که پابند زلف دلبرستم / به تن عود و به سینه مجمر ستم.
حضور احمد سلیم (۱۹۲۴-۲۰۰۴) وی در دانشگاه تهران تحصیل کرده بود و استاد فارسی در دانشگاه سند پاکستان بود. وی در مقدمه کتاب نوشته است:
« ترجمه منظوم این دوبیتیها از سال ۱۹۶۴ تا ۱۹۷۰ زمان بُرد. در هندوستان و پاکستان دوبیتیهای بابا طاهر همان چاپ پژوهشگر انگلیسی- ادوارد هرون آلن به شکلهای مختلف چاپ شده است که در آن ۸۰ دوبیتی آمده است. من نسخه دستگردی را اساس قرار دادم. دیوان بابا طاهر که به تصحیح حسن وحید دستگردی (۱۲۵۸-۱۳۲۱ش) در سال ۱۳۰۶ هجری/ ۱۹۲۷ چاپ شده بود که دارای ۲۹۶ دوبیتی، ۴ غزل و ۷۰ قطعه منسوب است. آقای رشید فرزانهپور – مدیر وقت خانه فرهنگ ایران در حیدرآباد پاکستان، در ۲۶ شهریور ۱۳۵۱ش/ ۱۷ سپتامبر ۱۹۷۲ کتاب سرودههای بابا طاهر همدانی، تالیف مراد اورنگ را که شخصاً برای من از تهران خریده و به من هدیه دادند. با مطالعه این کتاب به این نتیجه رسیدم که ۱۲۸ دوبیتی از بابا طاهر است که تقریباً در تمام نسخههای قدیم موجود است. البته دکتر علی اصغر حکمت (۱۲۷۱-۱۳۵۹ش) درباره یک دوبیتی شک دارد که مربوط به قرن دهم هجری است. به هر حال من از نسخه دستگردی برای ترجمه استفاده کردم و در برخی جاها که جای خیلی شک بود از روی کتابهای دیگر متن صحیح را آورده و ترجمه کردم».
«عکس بابا طاهر و مزار وی در کتاب مراد اورنگ بود، امّا طوری نبود که به راحتی بتوان زینت این کتاب قرار داد. از این رو از دوست عزیز و نقاشم که افتخار سرزمین سند است، آقای ظفر کاظمی، خواهش کردم که نه فقط این دو عکس را مانند اصلش بکشد، بلکه با هنرمندی خود جذابترش کند». (ص ۲۸)
دکتر حضور احمد سلیم در مقدمهاش نامه رئیس اَمروهوی (۱۹۱۴-۱۹۸۸) شاعر معروف اردو، را آورده است:
«برادر عزیزم. ترجمه زبان قدیم بابا طاهر عریان و آن هم به نظم، در واقع فقط از جوهر شما چنین کاری برمیآمد. خداوند موفق بدارد. شکی نیست که به خوبی دوبیتیها را ترجمه نمودهاید. روح و جسم اصلی را برقرار نموده لطف و سُروری به آن بخشیدهاید. جزاکالله». (ص ۲۸)
*۵. رباعیات بابا طاهر، مترجم: احمد یار مَلک، مَلک نذیر احمد تاجر کُتب علوم مشرقی، لاهور، سال چاپ ندارد.
* ۶. ترجمه منظوم منتخبی از رباعیات طاهر، مترجم: آغا صادق حسین نقوی، پیشگفتار از: محمد رضا میرزایی- پروفسور کرار حسین، به همراه چند نقاشی از اسدالله درزگانی، مطبع مشرق، کویتا، پاکستان، ۱۳۹۶ق. (اختر راهی، ترجمه متون فارسی به زبانهای پاکستانی، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلامآباد، ص ۲۹۱)
* ۷. ترجمه از مترجمی ناشناس، تاج بُک دپو، لاهور، سال چاپ ندارد. (همان منبع)
* ۸. ترجمه از سید محمد عبدالله، ناشر ندارد، لاهور، تاریخ چاپ ندارد. (همان منبع)