*داوود احمدی
*دانشجوی دکترای معماری
به گواه تاریخ اولین تمدن‌های بشری در کنار رودخانه‌ها شکل گرفته و همدان نیز از این قاعده مستثنی نیست چراکه این شهر پیشینه‌ای کهن دارد که مدیون موقعیت طبیعی آن است؛ نخست دشت وسیعی که شهر در آن شکل گرفته، دوم کوه الوند که بر دامنه‌ی آن آرمیده است. این وضعیت جغرافیایی همدان را از دیرباز به یک مرکز زیستگاهی همیشگی مبدل کرده است. همدان در دوره‌ی اشکانی و ساسانی یک مرکز مهم اداری – بازرگانی محسوب میشده که در جنگ‌های فتوح توسط اعراب گشوده شد و پس از آن در دوره اسلامی بر محور مسجد جامع و بازار گسترش یافت. از آن‌جایی که موضوع صحبت حول محور رودخانه‌های همدان است نخست اشاره‌ای به متون گذشته از رودهای جاری این شهر می‌کنیم:
«همدان در میان دشتی قرار دارد که از جانب باختر به دره گنجنامه متصل می‌شود. رودخانه «عباس آباد» که از کوه الوند سرچشمه می‌گیرد و از باختر شهر همدان می‌گذرد. (سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۶۹). امروزه شهر در همه جهات و به ویژه از جانب رودخانه در باختر گسترش چشمگیری یافته و شهرک‌های الوند، حصار و دیزج در آن سوی رودخانه‌ی مزبور قرار گرفته است که بخشی از شهر محسوب می‌شود. یکی از دلایل عمده‌ای که همدان را به عنوان یک زیستگاه مورد توجه قرار می‌دهد، وجود این رودخانه و رودخانه دیگری به نام الوسجرد است که از دره مرادبیک سرچشمه می‌گیرد و دشت همدان از سوی جنوب به آن اتصال یافته است. این دره هم دارای رودخانه‌ای بوده که اساسا همدان و دژ هگمتانه در کنار آن واقع شده و از قدیم از میان شهر همدان عبور می‌کرده است که اکنون کانال فاضلاب شهری است. بر روی این رودخانه چندین پل سنگی، یک چشمه، و چند پل چوبی زده‌اند، در بهار آب این رودخانه بر اثر آب شدن برف‌های الوند بالا می‌آید، اما در تابستان تقریبا خشک است و آن‌قدر آب دارد که بتواند آسیابه‌ای آبی ویرانی را که در ساحل آن قرار دارد، بگرداند. به استناد مدارک قدیمی، و آثار موجود، شهر همدان دارای کاریزها، قنات‌ها و چشمه سارهای فراوانی بوده است که به مرور زمان مخروبه و خشک شده است، اما هنوز تعدادی از آن‌ها در جای جای شهر در جریان است و در فاضلاب‌های شهری وارد می‌شود (جکسن، ۱۳۶۹). کوه الوند به مانند سدی در مقابل بادهای مدیترانه‌ای قرار گرفته و به علت ارتفاع زیاد بخش عمده رطوبتی که از سوی این دریا می‌آید و به کوه الوند می‌رسد، متوقف شده تشکیل ابر می‌دهد و موجب بارندگی می‌شود. به همین دلیل این کوه سرچشمه رودهای طویل و پرآب در شهر همدان است؛ همچنین بعضی شعبه‌های اولیه رودهای بزرگ غربی ایران از این کوه است (خزائل کردستانی). برخی از رودخانه‌های همدان دائمی و برخی دیگر موقتی هستند که در فصل بهار در اثر آب شدن برف کوه‌های اطراف و زیادی بارندگی به شکل سیل درآمده و در فصل تابستان به کلی از بین رفته و خشک می شوند».
با توجه به مطالب ذکر شده درباره وضعیت رودهای جاری همدان باید اذعان داشت که محیط‌های طبیعی درون شهری همدان از مهم‌ترین ساختارهای بوم شناختی این شهر به شمار می‌آیند که اگر به درستی و در ارتباط با ساختارهای بوم‌شناختی فراشهری برنامه‌ریزی شوند، ضمن خلق فضاهای عمومی و پویای شهری موجب استمرار فرایندهای طبیعی از جمله جریان آب و هوا و حرکت موجودات در درون شهر می‌شوند. در این میان مسیل‌ها و رودخانه‌های چشمه عباس آباد و دره مرادبیک، به عنوان فضاهای پنهان، فرصت‌هایی هستند که بی‌توجه رها شده‌اند و با توجه به کمبود فضاهای سبز و باز در شهر و به رغم ظرفیت‌های فراوانی که دارند استفاده کامل و درخوری از آن‌ها نمی‌شود. شوربختانه در اغلب شهرهای ایران به طور شایسته به این عامل توجه کافی نشده و عرصه رودخانه‌ها با ظرفیت‌های بالا برای کاربری‌های متناسب با بافت مجاور بدون استفاده باقی مانده است و بنابراین ضرورت توجه به ارتباط و توازن میان محیط طبیعی و محیط انسان ساخت بیش از پیش احساس می‌شود. با توجه به مطالعات صورت گرفته محدوده حاشیه رودخانه‌ها دارای ظرفیت بسیار بالایی جهت بهبود سیما و منظر شهری هستند که قابلیت خلق فضاهایی برای بروز تعاملات اجتماعی را دارا هستند. امروزه جوامع بشری با توجه به مخاطراتی که برای محیط شهری و زیست محیط طبیعی خود ایجاد کرده‌اند سعی بر آن دارند که با مراجعه به ساختارهای طبیعت و استفاده از روش‌های طبیعی و بهره‌گیری از قابلیت‌های آن‌ها بسیاری از اشتباهات خود را در زمینه تحولات شهرنشینی جبران کنند. با توجه به مطالب ذکر شده رودخانه‌ها از موارد پراهمیتی هستند که علاوه بر تأثیرات گسترده براکوسیستم شهر و کنترل سلامت شهر، به عنوان اندام طبیعی شهر و عنصری اکولوژیک از سازمان فضایی، بصری و کالبدی شهر، نقش خود را به عنوان یک عنصر شاخص و تأثیرگذار در منظر شهری نشان داده‌اند. شوربختانه خصوصیات ویژه رودخانه‌ها همانند پویایی ذاتی و روحیه آزاد و دامنه گسترده آن‌ها، با گسترش شهرها محدود شده است. این عناصر طبیعی، اکوسیستم‌های زنده‌ای هستند که روز به روز با دخل و تصرف‌های انسانی رو به زوال می‌روند که پیامدهای سوء جبران ناپذیر فعالیت‌های انسانی در حریم رودخانه‌ای برای محیط زیست انسانی بسیار خطر آفرین است. چرا که حیات اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و جلوه‌های منظر شهری، به رودخانه آن شهر وابسته است به همین دلیل حفاظت و استفاده خردمندانه از این عناصر نیاز به دلیل و برهان زیادی ندارد که با این اوصاف باید پذیرفت که روپوش کردن رودهای جاری چند هزار ساله درون شهری همدان کاری نادرست بوده و تصمیمی که برای این‌کار اتخاذ شده است خام و بدون کارشناسی صورت گرفته است از این رو پیشنهاد می‌گردد تا مسیر دو رود داخل شهر همدان (دره مرادبیک و عباس آباد) پس از بازگشایی روپوش آن‌ها به طبیعت ذاتی خود برگشته و موجبات پویایی، شادابی و طراوت در کالبد شهر همدان را فراهم سازد.
*** باید پذیرفت که روپوش کردن رودهای جاری چند هزار ساله درون شهری همدان کاری نادرست بوده و تصمیمی که برای این‌کار اتخاذ شده است خام و بدون کارشناسی صورت گرفته است از این رو پیشنهاد می‌گردد تا مسیر دو رود داخل شهر همدان ( دره مرادبیک و عباس آباد) پس از بازگشایی روپوش آن‌ها به طبیعت ذاتی خود برگشته و موجبات پویایی، شادابی و طراوت در کالبد شهر همدان را فراهم سازد.