مرگ در سایه سگ‌ها
کیست‌های زندگی‌کش دیروز در روستاها بودند، امروز همه جا هستند
دکتر «مُنا اتفاقی» بورد تخصصی بیماری‌های عفونی راجع به این بیماری چنین شرح می‌دهد: بیماری کیست هیداتید یا هیداتیدوزیس، بیماری انگلی مشترک بین انسان و حیوان است که انسان میزبان واسط تصادفی این چرخه انگلی محسوب می‌شود؛ این انگل متعلق به خانواده اکینوکوکوس با چهار گونه مختلف است که فراوان‌ترین نوع آن در ایران که سبب این بیماری می‌شود «اکینوکوکوس گرانولوزوس» است.
*زهرا کرد
*پرستار
ساعت هفت عصر به بخش ما آمد، تحت دستگاه تنفس مصنوعی و با حال عمومی بد. چهارده ساله از عشایر نهاوند که به همدان اعزام شده بود. (عشایری که این روزها بار سنگین افزایش جمعیت را با پروتکل‌های پیشگیری از بارداری وزارت بهداشت به تنهایی به دوش می‌کشند). متاسفانه ساعت یک بامداد فوت شد. علت مرگ: «کیست هیداتید». همین‌قدر بیرحمانه و دردناک. بیماری که در سایه کرونا و هزاران مشکل آوار شده بر سر مردم این سرزمین به فراموشی سپرده می‌شود و این روزها شاهد افزایش خاموش معنادار این بیماری در بین عموم مردم روستایی و شهری هستیم.
ماهیت و فراوانی بیماری
دکتر «مُنا اتفاقی» بورد تخصصی بیماری‌های عفونی راجع به این بیماری چنین شرح می‌دهد: بیماری کیست هیداتید یا هیداتیدوزیس، بیماری انگلی مشترک بین انسان و حیوان است که انسان میزبان واسط تصادفی این چرخه انگلی محسوب می‌شود؛ این انگل متعلق به خانواده اکینوکوکوس با چهار گونه مختلف است که فراوان‌ترین نوع آن در ایران که سبب این بیماری می‌شود «اکینوکوکوس گرانولوزوس» است. از نظر اپیدمیولوژی در مناطق روستایی و عشایرنشین که با دام ارتباط مستقیم دارند، بیشتر دیده می‌شود، به گونه‌ای که در اثر دفع غیر بهداشتی و یا رها کردن امعا و احشای دام در خارج از روستا و تغدیه سگ‌های ولگرد از این مواد آلوده به انگل، شاهد تداوم این چرخه در بدن سگ و نهایتا انتقالش به انسان هستیم. از نظر فراوانی و شیوع این بیماری، سازمان بهداشت جهانی ایران را جز مناطق اندمیک قرار داده و درصد شیوع را بین پنج تا ۴۹ درصد بسته به محل زندگی در ایران در نظر گرفته است که بیشترین فراوانی در نوار شمالی و غربی کشور است.
علایم و راه‌های انتقال
دکتر اتفاقی علایم این بیماری را با توجه به ارگان درگیر به دو دسته علایم فشاری و علایم ناشی از پاره شدن کیست تقسیم و عنوان می‌کند: به طور کلی با توجه به دوره نهفتگی طولانی و بعضا چندین ساله این بیماری، علایم اولیه مشخص ندارد اما به مرور در اثر بزرگ شدن کیست و متناسب با ارگان درگیر، علایم فشاری نظیر درد در سمت راست شکم، تنگی نفس و اختلال در دفع مدفوع دیده می‌شود و ممکن است کیست بزرگ شده در اثر شرایطی نظیر تروما و یا به صورت ناگهانی پاره شود و با انتشار محتویاتش که عموما مواد انگلی و آلرژن هستند بیمار را دچار شوک کشنده آنافیلاکتیک کند. انسان به عنوان میزبان واسط تصادفی در اثر مصرف میوه وسبزیجات ضدعفونی نشده و یا دست‌های نشسته تخم انگل را می‌خورد و در روده طی فعل و انفعالات هضمی دیواره تخم از بین رفته و از طریق دیواره‌های دستگاه گوارش به جریان خون و نهایتا به اندام‌های مختلف و عمدتا کبد و ریه منتقل می‌شود و در آن‌جا باقی می‌ماند.
تشخیص و درمان بیماری
به گفته دکتر اتفاقی روش‌های تشخیصی با توجه به شرح حال و محل زندگی فرد بیشتر مبتنی بر عکس‌برداری، سی تی اسکن و سونوگرافی است و با تست‌های آزمایشگاهی نظیر تست سرولوژی تشخیص بیماری محرز می‌شود. درمان کیست هیداتید شامل سه روش درمان دارویی، جراحی باز و تخلیه کیست است که انتخاب هر روش بسته به اندازه کیست و ارگان درگیر متفاوت است. اما نکته‌ای که وجود دارد یک بار ابتلا و درمان سبب ایمنی‌نشده و امکان عود بیماری وجود دارد که این بازگشت بیماری به منزله مواجهه مکرر و رعایت‌نکردن بهداشت است.
کنترل و پیشگیری
دکتر اتفاقی با توجه به بی علامت بودن بیماری و دوره کمون طولانی آن، نقش پیشگیری را بسیار مهم دانسته و این مهم را به سه بخش تقسیم می‌کند: بخش اول آموزش و آگاهی‌بخشی به مردم شهر و روستا از طریق رسانه‌های جمعی، مدارس و خانه‌های بهداشت است. رعایت بهداشت فردی و شستشوی دست‌ها پیش از غذا خوردن، شستشو و ضدعفونی کردن میوه‌ها به خصوص میوه‌های پر شیار نظیر توت فرنگی و سبزیجات پیش از مصرف (چراکه شستشو با آب به تنهایی سبب از بین رفتن تخم انگل نمی‌شود).
بخش دوم کنترل سگ‌های ولگرد در جوامع شهری و روستایی واجتناب از تماس با آن‌هاست؛ چراکه این روزها با افزایش تعداد سگ‌ها امکان آلودگی مزارع، درخت‌ها و محیط زیست به مدفوع آلوده سگ بیشتر شده و شاهد افزایش شیوع بیماری در جوامع شهری نیز هستیم و لازم است این سگ‌های آلوده به انگل شناسایی و درمان شوند. همچنین محصورکردن باغ و زمین‌های کشاورزی و جلوگیری از ورود سگ‌های ولگرد در کاهش آلودگی صیفی جات به تخم انگل بسیار موثر است.
بخش سوم کنترل و نظارت بیشتر بر کشتارگاه‌های محلی و رسمی است. همچنین واکسیناسیون دام‌ها علیه بیماری‌های انگلی در کنترل و کاهش این بیماری نقش بسزایی دارد، چراکه در این‌صورت چرخه انگل در بدن دام قطع شده و به سگ و نهایتا انسان نیز منتقل نمی‌شود که با این روش در کشور قبرس با درصد شیوع بالای کیست هیداتید، بیماری تقریبا ریشه‌کن شده است.
دختر هجده ساله ساکن همدان، مهمان چندین روزه بخش مراقبت‌های ویژه با تشخیص کیست هیداتید است که تحت عمل جراحی قفسه سینه جهت خروج کیست از ریه قرار گرفته و این روزها در حال گذران جوانی تازه به بار نشسته ا در تخت بیمارستان است.
رهاورد سگ‌های ولگرد
دکتر «حسین صالحی» دامپزشک چرایی شیوع گسترده این بیماری را در بین جامعه شهری این‌گونه شرح می‌دهد: در گذشته فراوانی این بیماری بیشتر در جوامع روستایی و عشایر به چشم می‌خورد و حال نیز با آموزش‌هایی که صورت گرفته مردم محلی به راحتی دام‌های آلوده به انگل را شناسایی و در موارد مهم حتی لاشه دام را معدوم می‌کنند؛ در کشتارگاه‌ها نیز با نظارت‌های پیش و پس از کشتار تا حد قابل توجهی و نه ایده آل دام‌های آلوده شناسایی و از چرخه حذف می‌شوند، اما متاسفانه امروزه شاهد افزایش این بیماری در جامعه شهری هستیم که مهم‌ترین علت آن فراوانی «سگ‌های ولگرد» است. این در حالی است که مقوله لاینحل سگ‌های ولگرد هم اکنون نهادهای مختلفی اعم از شهرداری، سازمان محیط زیست، سازمان دامپزشکی و انجمن‌های حمایت از حیوانات را درگیر کرده و متاسفانه هیچ اقدام مناسب و اجرایی در جهت کنترل و سازماندهی آنها صورت نگرفته است.
وی از غیبت سازمان دامپزشکی در ایفای یکی از وظایف محوله که همان ایمن‌سازی سگ‌های ولگرد علیه هاری و بیماری‌های انگلی است سخن به میان آورده و ریشه این اهمال را نبود بودجه و نیروی حاذق در سازمان مذکور قلمداد می‌کند؛ از طرفی امروزه سازمان‌های مردم‌نهاد حامی حیوانات با ناآگاهی و بعضا اختلاط عقل و احساس در مواجهه با پدیده سگ‌های ولگرد و ترویج الگوی غذادهی به آنها راه را بر راهکارهای منطقی و نتیجه بخش مسدود کرده‌اند و نتیجه، افزایش روند شیوع بیماری کیست هیداتید در جوامع شهری است. این در حالی است که شهرداری به علت چالشی که با این سازمان‌ها دارد و از طرفی نبود کارشناس‌های آزموده این حوزه به جز «سگ‌کشی» که البته تاثیر چندانی در کنترل سگ‌های ولگرد ندارد و صرفا جریحه‌دار کردن احساسات عموم است، برنامه خاصی برای کاهش و ریشه‌کنی میزبان نهایی و مهم این بیماری ندارد و پروژه عقیم‌سازی سگ‌های ولگرد نیز به علت تعدد این حیوانات و نبود نیروی کافی و بودجه لازم عملا در کشور ما انجام شدنی نیست. از طرفی امروزه سازمان محیط زیست و فعالان این حوزه نیز به آسیب‌های جبران‌ناپذیری که سگ‌های ولگرد به گونه‌های مختلف و در معرض انقراض وارد ساخته واکنش نشان داده‌اند چراکه هر سگ ولگرد توان آسیب به ۲۰۰ گونه حیات وحش را دارد.
جهان با سگ‌هایش چه می‌کند؟
دکتر صالحی ادامه می‌دهد: راهکاری که جوامع غربی در مواجهه با سگ‌های ولگرد پیش می‌گیرند، زنده‌گیری و نگهداری آنها در مراکزی به عنوان شلتر یا پناهگاه است که در آن‌جا پس از معاینه توسط دامپزشک و بررسی‌های ویروسی و انگلی، حیوان در صورت نداشتن بیماری واکسینه و انگل زدایی شده و اگر طی پنج سال به مردم واگذار نشود، با روش‌های بدون درد، به مرگ شیرین دچار می‌شود و این‌گونه است که خرید و فروش سگ_ به جز سگ‌های نژاد دار_ مرسوم نیست؛ پیاده کردن چنین اتوپیایی در کشور ما اگر ناشدنی نباشد، بسیار دور از انتظار است.
مزه کیست!
کارشناس ارشد مدیریت عالی بهداشت عمومی در ادامه عنوان می‌کند: علت دوم فراوانی این بیماری در جوامع شهری را می‌توان باجگرکی‌های لوکسی مرتبط دانست که در شهرهای مختلف گسترش چشمگیری داشته‌اند، جگرکی‌هایی که شاید هفته‌ای یک یا دوبار طعم نظارت سازمان دامپزشکی را بچشند و شاهد پایش مستمر و کارشناسانه نهاد ذیربط نباشند، این موضوع در کنار افزایش مصرف مشروبات الکی و استفاده فراوان از جگر بعنوان خوراک همراه با مشروبات می‌تواند به بروز این بیماری در جامعه‌ای که ارتباط مستقیم با سگ و دام را ندارد سبب شود، چراکه انگل این بیماری در کبد و ریه دام‌ها بیشتر دیده می‌شود.
سبکی به کام بیماری
علت سوم در گسترش کیست هیداتید تغییر سبک زندگی مردم و گرایش به نگهداری سگ بدون ضابطه و بررسی‌های کارشناسانه است، چراکه نگهداری یک سگ در منزل نیازمند معاینات ادواری سه ماهه انگل شناسی، واکسیناسیون، معاینه سگ تحت نظر دامپزشکان و طب داخلی حیوانات است و لازمه این روند حضور دامپزشکان آکادمیک و نه تجربی در مراکز مجهز و تحت نظارت و پایش مداوم سازمان‌های ذیربط است که خب متاسفانه شاهد درمان های بدون کارشناسی توسط افراد فاقد صلاحیت در این حوزه هستیم و کافی است یک سگ آلوده به یک خانه وارد شود، چه چرخه مهیبی از ابتلا به این بیماری برای افرادی که با آن خانه ارتباط دارند راه می افتد. متاسفانه تمام بار سلامت جامعه بر دوش بخش هزینه بر و مقطعی درمان است و به بخش بهداشت که شاکله و زیر ساخت جامعه‌ای سالم هست توجه کافی و لازم صورت نگرفته و این‌گونه است که همواره شاهد برون رفت‌هزینه و نیروی انسانی برای مواردی هستیم که اگر درایت و هزینه بسیار کمتر پیشگیری صورت میگرفت، قطعا نتیجه دیرپا و ارزشمندی را برای ارتقا سطح سلامت جامعه به همراه داشت.
+++ستون جدا
نگاهی به آمار
دکتر «منوچهر کرمی» معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی استان همدان در پاسخ به وضعیت فراوانی بیماری کیست هیداتید در مراکز بهداشتی درمانی دانشگاه علوم پزشکی همدان چنین شرح می‌دهد: با توجه به این‌که این بیماری دارای دوره نهفتگی طولانی است و فاقد ضایعه درگیر و نشانه از ابتلای ارگان‌هاست. عملا نوک قله بیماری به منصه شناسایی و درمان می‌رسد یعنی مادامی که بیماری علامت‌دار شده و فرد به عنوان بیماری با نشانه‌های مشخص برای درمان مراجعه می‌کند، بنابراین آمار دقیقی از فراوانی در سطح جامعه و ابتلای بیماری در سطوح اولیه در دست نیست و موارد پنهان قابل گزارش نیستند؛ اما بر اساس اطلاعات موجود و موارد کیست هیداتید که به جراحی جهت درمان منجر شده است چنین آماری در دست است: سال ۹۶ تعداد ۲۶مورد، سال ۹۷ تعداد ۲۵مورد، سال ۹۸ تعداد شش مورد و در نه ماهه نخست سال ۹۹ تنها هفت مورد از جراحی کیست هیداتید گزارش شده است.
معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی استان همدان اقدامات و برنامه‌های وزارت متبوع جهت کنترل و پیشگیری از هیداتیدوزیس را چنین عنوان می‌کند: آموزش نکات بهداشت فردی و شستشوی دست توسط بهورزان و خانه‌های بهداشت، آموزش لزوم انجام ذبح بهداشتی و جلوگیری از کشتارهای غیراصولی در جوامع محلی و روستایی و آموزش پیرامون لزوم ضدعفونی کردن میوه وسبزیجات پیش از مصرف.
وی در پاسخ به نقش سگ‌های ولگرد به عنوان میزبان نهایی این بیماری و عامل انتقال به انسان و برنامه معاونت بهداشتی جهت ورود به این مقوله پاسخ می‌دهد: مکاتباتی با شهرداری پیرامون مسئله فوق صورت گرفته که هم حال اطلاعات خاصی جهت ارائه در دسترس نیست و به واحد مرکز بهداشت محیط کار ارجاع دادند.