*مریم رازانی
*نویسنده
در سال‌های اخیر- به ویژه از آغاز مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم، نبود مدیریت‌ها و اختلاس‌های نجومی- خیریه‌های بسیاری از گوشه و کنار کشور سر برآورده و با استفاده تام و تمام از فضای مجازی رسمیتی به ظاهر مقبول، به خود منصوب کرده‌اند. با توجه به این‌که مراکز مزبور اکثر و به احتمال زیاد، کلِ کمک‌های اهدایی خود را از هموطنان نوع‌دوست دریافت می‌کنند و خدشه وارد کردن به اعتماد ایشان صدمات جبران‌ناپذیری، به خصوص بر زندگی نیازمندان مطلق، وارد می‌کند، نگارنده برآن شده است ضمن نگاهی کوتاه به سوابق خیریه‌ها در جهان و ایران، برخی از ناهمگونی‌های ناشی از وجود خیریه‌های گوناگون را به نگارش درآورد.
بر اساس ترجمه مقاله سازمان‌های خیریه، زیرعنوان (Charitable organization) تا اواسط قرن۱۸ میلادی، موسسات خیریه عمدتا مبتنی بر اعتقادات مذهبی و کمک‌های اشخاص ثروتمند به وجود می‌آمد. این موضوع در دین اسلام و مسیحیت، نیز در هندوئیسم و بودائیسم، سابقه طولانی دارد. خیریه‌ها خدمات مربوط به آموزش و پرورش، بهداشت و مسکن را ارائه می‌داده‌اند. در قرون وسطی مکان‌هایی به نامHouses) ، (Athlestonبرای اقامت و رسیدگی به افراد نیازمند و تنگدست در سرتاسر اروپا به وجود آمد. اتلستن انگلستان که بین سال‌های ۹۲۴ تا ۹۳۹ حکومت می کرد، نخستین کسی بود که این مکان را به وجود آورد. این فعالیت اجتماعی به سرعت به یک عمل فرهنگی فراگیرتبدیل و منجر به ایجاد سازمان‌های خیریه شد.
نخستین بیمارستان در سال ۱۷۴۱ برای حمایت از کودکان یتیم در بلومزبری، به همت کاپیتان توماس کورام تأسیس شد. جوناس هانوی- از اشخاص برجسته عصر روشنگری- در سال ۱۷۵۶ اولین مؤسسه خیریه نظامی را تأسیس کرد و برای استخدام سربازان نیروی دریایی تا سال ۱۷۶۳ بیش از ده هزار نفر را استخدام کرد. مجلس در سال ۱۷۷۲ فعالیت این نوع سازمان را به تصویب رساند. این نوع فعالیت‌های بشردوستانه تا امروز و تحت عناوینی مانند بنیاد مبارزه با بیماری مالاریا، مبارزه با عفونت‌های انگلی، ارسال پول به مردم کنیا و اوگاندا، پزشکان بدون مرز، دفاع از منابع طبیعی و محیط زیست و مانند آن، در دنیا ادامه دارد و بر اساس نیازهای حیاتی انسان و طبیعت، گاه به گاه بر آن‌ها افزوده می‌شود. برخی افراد ثروتمند و مشهور جهان نیز به پشتوانه منابع مالی زاینده‌ای که در دسترس دارند، رأسا بنیادهایی تأسیس کرده‌اند و در راستای افزایش تندرستی، کاهش فقر و ارتقای محیط زیست خدمات شایانی ارائه می‌دهند. از آن جمله، مؤسسه بیل و ملیندا گیتس، بنیاد لیونل مسی، بنیاد خیریه کریستیانو رونالدو و بنیاد خیریه زاگربرگ است که ارقامی افسانه‌ای در ارتباط با نیکوکاری در آمار فعالیت‌هایشان به چشم می‌خورد. هنرمندان مشهور جهان هم در این پویش و پیکار انسانیِ موجه، از قافله عقب نمانده و کارنامه قابل قبولی از خود به نمایش گذارده‌اند.
اولین مؤسسه خیریه در ایران به نام خیریه عترت بوتراب – به نقل از خبرآنلاین- در۲۱ محرم ۱۳۳۵ هجری قمری مصادف با ۲۵ آبانماه ۱۲۹۵ هجری شمسی توسط ۱۵ نفر متشکل از اشخاص خوشنام و خیر تبریز تأسیس شد که اسناد و مدارک باقیمانده ازآن در (گنجینه اسناد ملی) موجود است. این مؤسسه در آغاز، به رسیدگی به نیازمندان جامعه، نگهداری از کودکان بی‌سرپرست و نگهداری و مداوای بیماران روانی می‌پرداخته و در ادامه و با شروع به کارِ دفتر ثبت شرکت‌ها و مؤسسات اداره‌کل ثبت اسناد و املاک، به عنوان اولین مؤسسه خیریه در تبریز به ثبت رسیده است. احداث پرورشگاه و مرکز نگهداری بیماران روانی، احداث مدرسه، جمع آوری گدایان شهر- اعم از مسلمان، ارمنی و سایراقلیت های مذهبی- و اسکان موقت و تأمین مایحتاج آنان، آموزش حرفه، و در نهایت، پرداخت سرمایه به صورت قرض الحسنه به آنان و بسیاری خدمات دیگر در راستای بهبود معیشت نیازمندان، در کارنامه این مؤسسه ثبت است.
در حال حاضر چندین مؤسسه خیریه فعال و مردم نهاد نظیر «محک» در ایران وجود دارد که مجموع فعالیت‌هایشان در سایت‌های مربوطه در دسترس همگان قرار دارد. بسیاری از افراد توانگر و متمکن یا در پوشش خیریه و یا به صورت انفرادی در این خویش‌کاری‌ها سهیم و فعالند. سهم زنان از پیش از زنده‌یاد «قمرالملوک وزیری» گرفته تا این روزگار، همواره پابه پا یا بیشتر از مردان بوده است.
آن‌چه مایه نگرانی است، رویش صدها خیریه در گوشه و کنار اینستاگرام و سوءاستفاده‌هایی است که در قالب آن صورت می‌گیرد. یک عده ابن الوقت آمار افراد خیر را از طرق مختلف، از جمله کامنت‌های نوشته شده در صفحات مربوط به پویش‌های حقیقی و مردمی درمی‌آورند و تحت عنوان خیریه برای دریافت کمک، بی‌وقفه به آنان مراجعه کرده و حتی تحت فشار می‌گذارند. تعدادشان هم کم نیست. همه یکشبه، آن هم در فضای مجازی سربرآورده‌اند.
حسن نیکوکاری در پنهان ماندن آن است. هیچ مؤسسه حقیقی فقر و عریانی افراد نیازمند تحت پوشش خود را به نمایش نمی‌گذارد، سلفی نمی‌گیرد و بهره‌برداری اقتصادی و سیاسی نمی‌کند. ضبط فیلم آزمایش خون و ادرار به اصطلاح نیازمندان، نمایش لباس‌های بسیار زیبای بچگانه، که سندی دال بر تحویل آن به کودکان محروم وجود ندارد، سوءاستفاده از معلولین و قربانیان اسیدپاشی، سلفی گرفتن‌های بی‌پایان، تبلیغ کلاهبرداری های اینستاگرامی در استوری‌ها، نوشتن دعا و ثنا از زبان خانواده‌های نیازمند برای یک قوطیِ مثلا شیرخشک، پخش شکلات و بیسکویت و اسباب‌بازی‌هایی که یک ریال برای تهیه آن هزینه نشده در برابر دوربین و خود را فرشته نجات کودکان محروم جازدن، شادی‌های باسمه‌ای برای لورفتن بعضی خلاف‌ها و متضرر شدن برخی افراد در بورس و احیانا خرید و فروش دلار و طلا با نیت جذب مخاطب، تعدادی شاخ اینستاگرامی را با فالوورهای نامحدود در مقام براندازیِ امرمهمی به نام نیکوکاری قرار داده و اگر درباره آنان اطلاع‌رسانی نشود و نیات سوء شان به کرات به گوش مردم نرسد، شکستِ بزرگی برای خیریه و کسب ثروت و شهرتی بی‌اندازه برای آنان را به دنبال خواهد داشت. غربالگری اینگونه انجمن‌ها و مؤسسات، ضامن حفظ اعتقادات نیک اندیشانه مردم است. مباد که دستکم گرفته شود.
عده‌ای تاجر هم هستند که با یکبار کمک به انجمن‌های خیریه و دریافت رسید، با سوءاستفاده و به بهانه آن، میلیون‌ها تومان تخفیف از شرکت‌ها و کارخانجات خارجی برای اجناس و اقلام وارداتی می‌گیرند و حتی برای بار دوم به انجمن‌های مزبور مراجعه نمی‌کنند. این خود بحثی مفصل است که در قالب یک مقاله نمی‌گنجد. شاید اگر بابِ گفتگو با انجمن‌ها و مؤسسات گشوده شود، بخشی از تقلب‌های این‌چنینی که به هر علت مکتوم مانده است، آشکار شود.