*داوود احمدی
*دانشجوی دکترای معماری
پی بردن به این نکته که نظم و نظامی در ساختمان‌های ساخته شده معاصر همدان وجود ندارد، چندان مشکل نیست. کافی است در خیابان‌های شهر قدم بزنیم و نگاهی به ساختمان‌های چپ و راست خود بیندازیم تا به روشنی برایمان آشکار شود معنی «آشفتگی» و «هرج و مرج» دقیقا چیست. افزایش تراکم ساخت‌وساز، افزایش ترافیک، کمبود فضای سبز و محوطه بازی برای کودکان و کاهش زیبایی‌های بصری و بهره نبردن از آسمان را میتوان برخی از مشکلات زندگی نوین در این شهر محسوب کرد که در این میان نقش خط آسمان به عنوان یک عنصر تاثیرگذار در نظم‌دهی به فضای شهری حائز اهمیت است.
خط آسمان شهر عبارت است از میانگین ارتفاع ساختمان‌های یک شهر، جایی که فضای خالی آسمان آغاز میشود. در جامعه سنتی همدان، در نتیجه وجود یک نظم مذهبی، مردم خودشان را مقید می‌دانستند که ساختمان‌هایشان را در برابر بناهای مذهبی کوتاه‌تر بسازند، از این رو در گذشته شاهد خط آسمانی بسیار هماهنگ، هم ارتفاع و پیوسته بودیم معماری سنتی آرامش بخشی که در بعضی از شهرها با بافت قدیمی دیده میشود، گویای همین نظم دیداری در خط آسمان است.
خط آسمان در بافت‌های سنتی ویژگی‌هایی دارد که نه فقط جنبه زیبایی از فراز یک بلندی را داشته، بلکه به خوانایی و آرامش روانی عابران نیز کمک می‌کرده است. وقتی در زمان رضا شاه مهندسین آلمانی و اتریشی برای طراحی شهر جدید همدان نیاز به مکانی مرتفع برای برداشت و نقشه برداری داشتند، منارههای مسجد جامع به عنوان بلندترین عنصر شهری انتخاب میشود هر چند پس از نقشه‌برداری جمعی از بازاریان فریاد وا اسلاما سردادند و با سطل‌های آب، مناره‌ها را آب کشیدند. با این حال میتوان چنین استنباط کرد خط آسمان در معماری پیشین کهن شهر همدان تحت تاثیر مذهب بوده است. چراکه هیچ حاکمی، شخصی و یا تاجری بنایی بلندتر از اماکن مذهبی احداث نمیکرد.
با رجوع به نقاشیها و عکسهای بر جای مانده از اواخر قاجاری، پهلوی اول، پهلوی دوم همدان و حتی تا دهه هفتاد خورشیدی، همدان دارای خط آسمانی موزون، زیبا و هماهنگ بوده است. بناها، آلودگی بصری نداشتند و از هر نقطه شهر شکوه و صلابت الوند هویدا و آشکار بود. شهرک فرهنگیان، ششصد دستگاه، مدرس و برخی دیگر از نقاط شهری با خط آسمانی مشخص، احداث شده بودند که امروزه شاهد دستخوش تغییرات گستردهای شده است؛ وقتی در طراحی شهری برای تعداد مشخصی خانوار و بعضا برای صنوفی خاص همچون فرهنگیان طراحی میشود چرا باید با فروش تراکم خط آسمان و نیازهای آن ناحیه را بر هم زد؟ به طور مثال فاز یک شهرک فرهنگیان برای تعداد مشخصی خانوار، خودرو، فضای سبز، مسجد، مدرسه و مواردی از این دست طراحی شده بود که امروزه با فروش تراکم، این فاز به یکباره شاهد حضور چند ده برابری خانوارها و در نتیجه دریافت‌نکردن خدمات مناسب برای این حجم انبوه شده است.
باید اذعان داشت که از دهه هشتاد خورشیدی موج بلند مرتبه سازی همچون آفتی پیکره شهر همدان را از هم گسست. ره‌آورد این نگرش ررهوردرهاین اتفاق در خیابان‌های بوعلی و جهان‌نما که با احداث برج‌های بیش از ده طبقه علاوه بر تحت تاثیر قرار دادن چشم انداز زیبای الوند، ترافیک سنگین، آشفتگی سیما و منظر شهری را به ارمغان آورده است. در دنیای معاصر به دلیل اهمیتی که نقش سرمایه و سود در زندگی روزمره مردم پیدا کرده، تمایل افراد برای بلندمرتبه‌سازی و در نتیجه بالا بردن ارتفاع، به ویژه در هسته مرکزی شهر که رونق اقتصادی بیشتری دارد، بسیار زیاد شده است و مالکان، کارفرمایان و سازندگان تمایل دارند تا آن‌جا که ممکن است ارتفاع بنای خود را بدون در نظر گرفتن بناهای همجوار و به ویژه بناهای مذهبی افزایش دهند. خط آسمانی که در جامعه سنتی بسیار آرام بود و دید را به سمت نقاط شاخص مذهبی هدایت می‌کرد، امروزه نگاه ناظر را به خود جلب می‌کند که این موضوع در نتیجه کمرنگ شدن جمع گرایی و شیوع فردگرایی در جامعه نیز هست. با این حال به نظر می‌آید برای داشتن خط آسمان شهری متنوع و در عین حال هماهنگ، در وهله اول نیاز به پیوند دوباره حوزه‌های فلسفه، هنر و زندگی روزمره است که از نگاه مجرد و انتزاعی کارشناسان مبرا باشد. توسعه حرفه‌های بین رشته‌ای مانند معماری و طراحی شهری یکی از اقدامات در این راستاست که بتواند نگاهی از پایین به بالا و مشارکتی به خط آسمان شهری داشته باشد. برای داشتن یک شهر هماهنگ و انسانی بایستی، نیروهای اقتصادی که هم اکنون کنترل فضاهای عمومی را به دست گرفته‌اند را کنترل کرد، در این راستا استفاده از بنیان های اداری و تقویت بنیان‌های اجتماعی می‌تواند راهگشا باشد. در زمینه طراحی شهری نیز، استفاده از گرایشات مکان‌سازی با برنامه‌ریزی و مانند آن، که مبتنی بر مشارکت همه گروه‌های از پایین به بالا ذی نفع و ذی نفوذ است، به انسانی‌تر شدن شهرها کمک خواهد کرد.