بررسی زبان قدیم همدان در دفتر همدان‌نامه

*ناهید زندی صادق

*روزنامه‌نگار

نشست ویژه انجمن شاهنامه‌خوانی چکاد همدان همراه با بررسی زبان قدیم همدان در دفتر همدان‌نامه برگزار شد. دکتر «سالومه غلامی» استاد دانشگاه گوته فرانکفورت به عنوان سخنران این برنامه در ابتدای نشست  درباره حضور خود در همدان گفت: برای من افتخار بزرگی بود که به مدت یکسال و نیم در این شهر زیبا باشم. اگرچه شهر همدان به  دلیل فرهنگ هنری و تاریخی، ارزش‌های خود را دارد، از سویی، مهر و محبتی که در این مدت از مردم این شهر دیدم برای من با ارزش بود و روزی نبود که از صداقت و محبت مردم این شهر شگفت زده نشوم.

وی ادامه داد: دلیل آمدن من به شهر همدان، پروژه زبان قدیم همدان بود. شهر همدان شهر تاریخی است که از تمدن مادها در این شهر، نشانه‌های بسیار مهمی وجود دارد، اما متاسفانه از زبان مادی، شواهد چندانی در دست نیست. از زبان مادی فقط چند بن واژه در کتیبه‌های فارسی باستان و کتیبه‌های غیرایرانی  وجود دارد.

غلامی افزود: در کاوش‌های باستان‌شناسی که در شهر همدان صورت گرفته است، زبان‌شناسان شواهدی در متن تاریخی پیدا کرده‌اند که ظاهرا در هکمتانه فعلی، کتیبه‌ای در دوره هخامنشی پیدا شده که گفته می‌شود به زبان مادی بوده است.

استاد دانشگاه گوته فرانکفورت توضیح داد: در شهرهایی مانند همدان، اصفهان، یزد، کرمان و کاشان در آن زمان، زبان فارسی صحبت می‌شده است، البته نه زبان فارسی فعلی که در تهران و شهرهای دیگر شنیده می‌شود، بلکه یک گویش از زبان فارسی بوده که زبان همدانی در حال حاضر است. با شواهدی که در این شهرها وجود دارد، زبان فارسی نمی‌توانسته یک زبان جنوب غرب باشد. تقسیم‌بندی زبان‌های ایرانی به صورت، زبان‌های شرقی غربی و شمال غرب و جنوب غرب وجود داشته است. این نوع تقسیم‌بندی البته مشکلات زیادی دارد و بهتر این است به جای این‌که مرزی بین گروه‌های زبان‌های ایرانی در نظر بگیریم، زبان‌های ایرانی را مانند ابرهایی فرض کنیم که روی هم قرار دارند. بنابراین زبان‌هایی پیش روی ماست که بخشی از ویژگی‌های شمال غرب را منعکس می‌کند و برخی از نشانه‌های جنوب غرب را. پس ممکن است شهرهایی باشند که زبان آن‌ها قبل از این‌که زبان فارسی باشند ، زبان دیگری بوده است .

غلامی تأکید کرد: زبان ایرانی در دوره باستانی، زبان مادی بوده است. زبان در دوره میانه، زبان پارتی و یا شبیه به زبان پارتی بوده و در دوره جدید، یک زبان فارسی به گونه دیگری بوده که ما امروز در همدان با این زبان صحبت می‌کنیم. پس زبان فعلی در همدان در دوره جدید این گروه‌بندی، قرار می‌گیرد.

این پژوهشگر توضیح داد: در بررسی و پژوهش درباره زبان همدان قدیم مشکلاتی وجود دارد؛ تعدادی از روستاهای همدان ترک زبان هستند و روستاهای فارس زبان نیز به شدت زبان اصلی خودشان را از دست داده‌اند. اما می‌توان امیدوار بود که بتوانیم بازمانده و بقایای زبان قدیم همدان را از روستاهای فارس زبان پیدا کنیم. زبان همدانی کهن که در دوره جدید تقسیم‌بندی زبان فارسی قرار دارد از معدود زبان‌هایی است که برای بازسازی آن منابع کمی در اختیار داریم. یکی کلیمیان همدان و دوم متون ادبی است. زبان فعلی همدان یک گویش از زبان فارسی است و تفاوت‌های بین زبان فارسی و گویش همدانی وجود دارد. سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا زبان قدیم همدان قابل بازسازی است؟ فهلویات همدان که بیشتر به صورت اشعار و متون تاریخی موجود هستند  از قرن ۱۱ تا ۱۶ میلادی نوشته شده‌اند. البته در مورد بسیاری از این فهلویات که متعلق به زبان همدانی باشند اختلاف نظرهایی وجود دارد، اما به دو علت می‌توان گفت که این فهلویات متعلق به همدان هستند. اول این‌که نویسندگان و شخصیت‌های این متون، همدانی هستند و دلیل دوم این‌که واژگانی که در این متون آمده، مانند کوه الوند و هکمتانه، مربوط به شهر همدان هستند .

استاد دانشگاه گوته فرانکفورت تأکید کرد: در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان زبان قدیم همدان را دوباره بازسازی کرد، می‌توانیم بگوئیم که بازسازی کامل این زبان غیرممکن و بازسازی نسبی آن ممکن است.