ثبت جهانی منظر فرهنگی- تاریخی هگمتانه تا همدان
مدیر پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری هگمتانه: باید مطمئن شویم کشور ایران سهمیه سالانه را هر سال تنها یک اثر است از دست نخواهد داد و پرونده نتیجه خواهد داد
سلطانی: این عرصه شامل آرامگاه بوعلی، خیابان بوعلی، جداره‌های میدان امام، بازار و بافت تاریخی پیرامون بازار که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، همچنین خیابان اکباتان و جداره‌های پیرامون، راسته بازارهای پیرامونی آن و نیز عرصه سی هکتاری هگمتانه است که تقریبا دخل و تصرف‌ها در این عرصه با توجه به ضوابط ملی که وجود داشته قابل پیش‌بینی و کنترل است و باید تلاش کرد درآینده اگر این منظر در فهرست میراث جهانی ثبت شده دخل و تصرف‌ها باعث خروج از این فهرست نشود.
*ناهید زندی‌صادق
*روزنامه‌نگار
همدانی که سال‌هاست عنوان «پایتخت تاریخ و تمدن ایران» را یدک می‌کشد؛ اما هنوز از قافله استان‌هایی که یک اثر ثبت جهانی دارند خیلی عقب است، در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای رفع این کاستی صورت گرفته؛ اما هر یک با موانعی روبه‌رو شده و نتوانسته این افتخار را نصیب استان کند. اما گویا مسئولان و متولیان به پرونده جدیدی که در راستای ثبت جهانی « منظر فرهنگی- تاریخی هگمتانه تا همدان» تشکیل شده بسیار امیدوارند. با «حسن سلطانی» مدیر پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری هگمتانه در زمینه این پرونده به گفتگو نشسته‌ایم:
- برای ثبت منظر تاریخی و فرهنگی هگمتانه چه معیارهایی نیاز است؟
محوطه تاریخی هگمتانه سال‌هاست که به دنبال قرار گرفتن در فهرست میراث جهانی یونسکو بوده‌است؛ اما متاسفانه تاکنون موانع متعدد و مکرر بسیاری پیش روی ثبت این اثر در فهرست یونسکو و استفاده از سهمیه سالانه ایران برای ثبت وجود داشته است. معمولا ده معیار فرهنگی برای ثبت یک بنا در فهرست میراث جهانی یونسکو اهمیت دارد که شاید اشاره به این معیارها خالی از فایده نباشد.
- اثر باید نشان‌دهنده یک شاهکار از نبوغ یا خلاقیت انسانی باشد.
- اثر نشان‌دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز باشد.
- گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد.
- نمونه برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد
- نمونه برجسته‌ای از تعامل میان انسان و محیط زیست یا نماینده یک فرهنگ باشد.
- به طور مستقیم یا ملموس مرتبط با رویدادها یا سنت‌های زندگی افکار و عقاید یا آثار فرهنگی و ادبی دارای اهمیت عالی جهانی باشد.
این معیارهای فرهنگی و تاریخی است که یک اثر باید برای ثبت داشته باشد، البته معیارهای طبیعی هم وجود دارد که چون خارج از بحث است درباره آن صحبت نمی‌کنم. به هر روی دو منظر فرهنگی را در فهرست یونسکو می‌توان دید که منظر فرهنگی میمند و منظر فرهنگی ارگ بم پیش از این ثبت شده‌اند.
- پرونده پیشنهادی تمام این معیارها را دارد؟
پرونده پیشنهادی «منظر فرهنگی- تاریخی هگمتانه تا همدان» برخی از معیارهای دهگانه را دارد اما برای این‌که بتوانیم این پرونده را بدون حواشی و موانع ثبت پیش ببریم باید جمیع جهات را در نظر بگیریم که کمترین دخل و تصرفات و موانع را نیز از پیش رو برداریم تا کارشناسان و ارزیابان یونسکو را متقاعد کنیم که این اثر ارزشمند قابلیت ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو را دارد. به این ترتیب باید مطمئن شویم کشور ایران سهمیه سالانه را هر سال تنها یک اثر است از دست نخواهد داد و پرونده نتیجه خواهد داد. چون اگر این پرونده مطرح شود و تایید نشود به راحتی سهمیه سالانه از بین خواهد رفت. به همین سبب این موضوع با دقت و ظرافت خاصی در حال پیگیری است.
ما برای موضوع «عرصه فرهنگی- تاریخی هگمتانه تا همدان» پیگیری‌های مقدماتی به رفع موانع انجامید و در استانداری جلساتی برگزار شد مدیرکل میراث‌فرهنگی همدان پیگیری‌های بسیار مبسوطی را انجام دادند، معاون وزیر میراث فرهنگی؛ دکتر طالبیان نیز راهکارهای فراوانی را برای پیشبرد این هدف ارائه دادند که اعزام کارشناسان دفتر ثبت جهانی، حضور شخص ایشان در پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری هگمتانه و تشکیل جلسه پس از بازدید میدانی از جمله تلاش‌های ایشان بود.
به هر روی عرصه پیشنهادی که ما روی آن کار علمی و تحقیقاتی کردیم شامل عرصه‌ای بود که به ثبت ملی رسیده بود و دارای ضوابط و معیارهای مدون و تعیین تکلیف شده‌ای بود که درصد خطا را تقریبا به صفر می‌رساند.
- این عرصه پیشنهادی شامل چه مکانهایی است؟
این عرصه شامل آرامگاه بوعلی، خیابان بوعلی، جداره‌های میدان امام، بازار و بافت تاریخی پیرامون بازار که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است، همچنین خیابان اکباتان و جداره‌های پیرامون، راسته بازارهای پیرامونی آن و نیز عرصه سی هکتاری هگمتانه است که تقریبا دخل و تصرف‌ها در این عرصه با توجه به ضوابط ملی که وجود داشته قابل پیش‌بینی و کنترل است و باید تلاش کرد درآینده اگر این منظر در فهرست میراث جهانی ثبت شده دخل و تصرف‌ها باعث خروج از این فهرست نشود. ما تلاش می‌کنیم از این ثبت ارزش‌افزوده‌ای از لحاظ فرهنگی، اجتماعی و جذب گردشگر و معرفی داشته‌های فرهنگی و تاریخی برای مردم به ارمغان آید و نباید باعث ایجاد زحمت برای شهروندان همدانی شود. چراکه در این محدوده ما شاهد ارزش‌های بشری هستیم که در بازه‌های زمانی گوناگون در منطقه فرهنگی شاهد پیشرفت‌هایی در زمینه معماری یا برنامه‌ریزی شهری بوده‌ایم که این چشم‌انداز را در جداره‌های شهری، میدان امام و بازارها و موارد دیگر مشاهده می‌کنیم. نمونه برجسته معماری اشکانی را در هگمتانه مشاهده می‌کنیم که بسیار منظم و دقیق بوده و این نمونه از معماری‌های خاصی است که پس از کاوش‌های باستان‌شناسی از دوره اشکانی در این محوطه کشف شده است. همچنین به طور مستقیم بحث عقاید و ادیانی که در منطقه وجود داشته شایان توجه است. از سوی دیگر اشتراکاتی که از دیدگاه مردم‌شناسی اهمیت دارد نیز بررسی شده است. این عرصه پیشنهادی دارای یک محدوده تاریخی است که دقیقا برگرفته از همین حریم‌های تاریخی و جغرافیایی است. چیزی را ما تغییر نداده‌ایم و دقیقا همین ضوابطی اشت که سال‌های گذشته از سوی کارشناسان میراث فرهنگی مشخص، پیگیری و ثبت شده‌است.
در گستره این عرصه لکه‌های تاریخی فرهنگی وجود دارد که به صورت تک‌بنا ثبت شده‌است، به عنوان مثال می‌توان از آرامگاه شیخ‌الرئیس ابوعلی‌سینا به عنوان یک شخصیت جهانی یاد کرد که مقبره او در همدان، یکی از نقاط منظر فرهنگی پیشنهادی ما است. این بنا تحت تملک دولت است و طبق ضوابط حفاظت و مرمت کارهای مربوط به حراست از آن انجام می‌شود که این خواسته یونسکو است و ما مانعی را برای برآرودن این خواسته نداریم.
در نهایت پیاده‌راه زیبای خیابان بوعلی که با بدنه‌های شهری که اخیرا کارهای مطالعاتی و حفظ جداره‌های آن هم در حال انجام است و اهمیت این منظر فرهنگی را دوچندان می‌کند، جداره‌های میدان امام نیز که در گذشته کارهای مستندنگاری و مطالعاتی آن شکل گرفته بخشی از این منظر فرهنگی-تاریخی خواهد بود. تک‌بناهای دیگری مانند آرامگاه استرومردخای، بانک سپه، بازار تاریخی، سراها و کاروان‌سراها و مسجد جامع، گنبدعلویان، عرصه تاریخی هگمتانه همراه تک‌بناهایی از قبیل کلیسای آنجلی، کلیسای گریگوری و حمام ارامنه که در محدوده جغرافیایی عرصه هگمتانه واقع شده‌اند در مجموع عرصه منظر فرهنگی- تاریخی هگمتانه تا همدان را شکل می‌دهد که پرونده آن برای ارائه به یونسکو در حال تکمیل است.
- این پرونده در چه مرحله‌ای است؟
مطالعات این پرونده در چندین محور در حال انجام است، کارگروه‌هایی برای پیشبرد کار شکل گرفته و در دست اقدام است. کارگروه معماری و شهرسازی به صورت هفتگی نقشه‌ها و برداشت‌ها را بررسی می‌کنند و کارهای میدانی انجام می‌دهند.
کارگروه مردم‌شناسی با تیمی مجرب درباره مردم‌شناسی عرصه و حریم این محدوده تاریخی و شهر همدان، آداب و رسومی که زیبایی‌های همین منظر فرهنگی است که مردم همدان همچنان بخشی از آن را در زندگی روزمره خود دارند و همین آداب و رسوم هویت شهری این مردم را شکل می‌دهد.
کارگروه باستان‌شناسی که داشته‌های کاوش‌های ۲۳ فصل گذشته را به این پرونده افزوده و عمق زیرساخت‌های هگمتانه قدیم که بخشی از شهر فعلی همدان روی آن قرار دارد نیز به مدد همین مستندات باستان‌شناسی روشن می‌شود که همین مستندات یکی از ویژگی‌های عرصه مورد بحث است.
در نهایت با جمع‌بندی مطالب، ویرایش و ترجمه مطالب که با همکاری وزارتخانه میراث فرهنگی شکل می‌گیرد.
در کنار این کارگروه‌ها یک کارگروه رسانه‌ای هم شکل گرفته که روابط عمومی اداره کل میراث‌فرهنگی همدان مسئول این کارگروه است، در مقاطع مختلف اخبار و مطالب مورد نیاز را در اختیار شهروندان قرار می‌دهد.
نکته شایان توجه این است که تنها اداره‌کل میراث فرهنگی درگیر کارهای آن نخواهد بود و با توجه به تجاربی که در دیگر استان‌ها شاهدیم تمام مسئولان و مردم شهر و استان باید به این موضوع کمک کنند. در همین راستا اداره میراث‌فرهنگی تنها به گردآوری و تهیه مدارک همت می‌کند، چراکه بسیاری از عوامل در حوزه منظر شهری از قبیل تاسیسات روبنایی، آب، برق، گاز، تلفن، معابر، سیما و منظر، مبلمان شهری و موارد دیگر نیاز به یک وفاق بزرگی دارد که محقق نخواهد شد مگر به همت اهالی رسانه، چراکه ما تا کنون تلاش می‌کردیم داشته‌ها، نیازها و مطالباتی که این عرصه ثبت جهانی طلب می‌کند تا ارزیابان و کارشناسان محترم یونسکو را قانع کند که این پرونده قابلیت ثبت جهانی دارد، نیز از سوی رسانه‌ها اطلاع‌رسانی و پیگیری شود. بنابراین شورای راهبردی ثبت جهانی منظر فرهنگی هگمتانه تا همدان بر پایه نشست‌های هفتگی محتواهای تولیدشده و موانع موجود را دسته‌بندی می‌کند و در جلسات آتی از سوی رسانه‌ها مطرح می‌شود و با وفاق و همدلی که به مرور اتفاق می‌افتد همانند شهرهایی چون یزد، تبریز و بم شاهد ثبت جهانی این اثر در یونسکو خواهیم بود.
معرفی منظر تاریخی- فرهنگی این عرصه اعم از موقعیت، مساحت، ضوابط حقوقی، تصاویر ماهواره‌ای و مانند این ارزش‌ها، تاریخچه شکل‌گیری اثر و وضعیت حفاظت از مهم‌ترین نکاتی است که اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری به آن توجه کرده، شناسنامه بناها، برنامه‌های حفاظتی و مدیریتی نیز باید مشخص شود و در سند چشم‌انداز کوتاهمدت، میان‌مدت و بلندمدت از عرصه جهانی مشخص شود. درباره بحث حفاظت در این مدت قوانین و ابزارهایی مشخص شده، چارت‌های مدیریتی که باید تعیین تکلیف شود و توضیحات و تحلیل‌های طرح‌های منطقه و بیان اثرات مثبت و منفی بر منطقه، برنامه‌های جاری کوتاه مدت، منابع انسانی و کارشناسی و آمارها و در نهایت مانیتورینگ این پروژه است که در آینده با یک پلان مدیریتی و یکپارچه برای ثبت این اثر عمل کنیم و با همکاری همه مسئولان و مردم این تلاش را به ثمر برسانیم.