جاده سلامت، مرضی بر جان الوند
گزارشی در باب اهمیت توسعه پایدار در کوهستان‌های همدان
کوهستان با تمامی صلابت ظاهری و با وجود تامین خدمات و ارزش‌های فراوان محیط زیستی منطقه‌ای فوق‌العاده مهم برای دشت‌ها (به ویژه برای نواحی خشک و نیمه خشک چون ایران)، هیچگاه با چنین شدتی رو به تباهی نبوده است.
*مهرداد نهاوندچی
*کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست
کوهستان با تمامی صلابت ظاهری و با وجود تامین خدمات و ارزش‌های فراوان محیط زیستی منطقه‌ای فوق‌العاده مهم برای دشت‌ها (به ویژه برای نواحی خشک و نیمه خشک چون ایران)، هیچگاه با چنین شدتی رو به تباهی نبوده است. نتیجه این روند منجر به فقر اهالی کوهستان‌ها، تباهی تنوع زیستی و فرهنگی هم در نواحی منزوی کوه و هم در دشت‌ها (آبادی) است که کوهستان‌ها آنها را پشتیبانی میکنند. تخریب مراتع، زیستگاه حیات وحش، فرسایش، خزش، رانش، لغزش اراضی و خاک، ریزش مواد: سنگ و یخ و برف … یا سیل و رسوب‌گیری همه از عواقب بی‌توجه بودن به ماهیت خاص کوهستان و نیازهای برنامه‌ریزی محیط زیستی است که میطلبد اما وجود ندارد. قبلا نواحی بکر و منزوی پناهگاه بخش مهمی از فضا و حیات و فرهنگ بومی کوه بود اما امروزه اکثر این نواحی یا با پیست‌های اسکی-جاده و هتل و یا مزارع و مراتع مصنوعی محاصره و یا اشغال شده‌اند.
یونسکو و سازمان جهانی گردشگری کوه را زیبا و کوهستان را محلی با فرصت‌های خاص بهرهوری گردشگری، ورزشی، تفریحی و فرهنگی و فعالیت‌های تحقیقی میداند. گردشگری از مهم‌ترین صنایع در حال رشد در جوامع مختلف (و زیارت در نزد برخی فرهنگها) هم اشتغالزا و درآمدزا است و هم میتواند با لحاظ ابعاد حفاظتی با حفاظت، آبخیزداری و دیگر بهره‌وری‌های مستقیما غیر وابسته به تولید از بستر منابع و محیط همراه شود. البته ابعاد و عوارض سوءگردشگری را نباید فراموش کرد که آفت اصلی کوهها خواهد بود، مگر ابعاد برنامه‌ریزی و توسعه با مشارکت و به نفع اهالی محلی بوده و پایداری توسعه در کوهستان سر لوحه برنامه‌ریزیها باشد، نه حداکثر بهرهبرداری و درآمدزایی (ملی و شخصی) و یا حتی اشتغال حداکثر به قیمت تخریب و آلوده‌سازی محیط زیست منشاء و مادری کوهستان.
کهن‌شهر همدان، از دیرباز به عنوان یک شهر کوهستانی شناخته شده است و کوههای آن، پیشینه تاریخی مفصلی در موضوعات فرهنگی، هنری، باستانی، تاریخی، اقتصادی، ورزشی و گردشگری داشته‌اند. کوههای همدان خدمات اکولوژیکی همچون تامین ذخایر عظیم آب و تلطیف هوا، نقش مهمی برای شهر همدان دارند و حفظ آنها به عنوان نعمت‌های الهی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. اما کمی پیشتر، خبری دلمان را لرزاند و آن هم طرحی به نام «جاده سلامت» بود که اجرایی شدن آن تبری است برآخرین رگه‌های طبیعت و حیات وحش دامنه الوند شمالی! جاده‌ای بر قلب و جان این کوه با شکوه. گفته شده مشخصات و نقشه پیشنهادی این طرح نیز تهیه شده که شامل دو بخش بوده؛ در بخش اول جاده از میانه جاده گنجنامه کوهها را می‌شکافد تا به مجموعه اقامتی دهکده گنجنامه برسد! در بخش دوم این طرح قراراست جاده‌ای به عرض ۸ متر از دامنه گنجنامه تا میدان میشان با درخت کاری و آسفالت کشیده شود! حال باید پرسید این طرح مطالعه زیست محیطی دارد؟ آیا ساکنان آینده همدان مارا برای تخریب طبیعت شکننده الوند می‌بخشند؟
از نظر اکولوژیکی، جابجایی حتی یک سنگ میتواند اثرات مخربی بر پیکر یک کوه داشته باشد. حال کوهی را که با تله کابین، احداث دهکده، سورتمه و مانند این آزرده‌ایم و از ظرفیت بردش بیش از حد توانش استفاده کرده‌ایم چرا باید بشکافیم؟ گفته شده است که مجموعه تله کابین زیان ده است و قصد تعطیلی آن نیز وجود دارد، چون حتی اصل سرمایه‌گذاری آن نیز برنگشته است! به عنوان یک فعال محیط زیست، با گردشگری کوهستانی و گردشگری زمستانی موافقم، اما به نظر میرسد ما برای توسعه کوهستان‌های کهن شهرمان، معیارهای محیط زیستی را رعایت نکرده‌ایم و اگر این ناشی از ناآگاهی بوده است؛ اکنون به هیچ دلیلی، نبایستی اثرات جبران ناپذیری بر کوههای این دیار -میراث با ارزش مان برای آیندگان- بگذاریم.
در پی مطرح شدن طرح کشیدن جاده سلامت در دامنه الوند در کمیسیون گردشگری شورای شهر همدان و راه افتادن موجی از انتقادات و حتی بعضا تهدید به برگزارنشدن جلسات این کمیسیون با حضور خبرنگاران، حال رئیس این کمیسیون در یادداشتی به انتقادات پاسخ داده و از رسانه‌های خواسته است منفی گزارش نکنند!
قراباغی در این یادداشت آورده است: طرح مسیر برگشت جاده گنجنامه در زمان آقای خرم؛ استاندار وقت همدان مطرح بود، اما با توجه به هزینه بالای آن و نداشتن توجیه اقتصادی به‌منظور دریافت ردیف ملی، تا به این لحظه در حد حرف باقی مانده است؛ از این‌رو کمیسیون گردشگری شورا ضمن بهره‌گیری از تمامی ظرفیت‌ها و طرح مسئله، نسبت به بررسی ابعاد این طرح اقدام کرده است. در این زمینه عده‌ای از کارشناسان خواستار طراحی مسیر برگشت بوده‌اند که با توجه به نداشتن توجیه اقتصادی آن، امکان اجرای طرح ذکر شده، مقدور نیست؛ از این‌رو در کمیسیون مذکور، ضمن بررسی اجمالی طرح، از حداقل‌ها برای حصول یک نتیجه عملی اقدام شد. در خصوص پیشنهاد مدیرکل جدیدالورود محیط زیست استان همدان که سخنان وی در فضای رسانه‌ای نیز منعکس شد، توصیه می‌کنم ایشان در بیان احساسی مطالب خود با منتخبان مردم در پارلمان شهری دقت نظر بیشتری داشته باشند، زیرا با انعکاس آن در رسانه‌ها موجب ایجاد شائبه می‌شوند. وقتی طرحی به صورت بیان مسئله، مطرح میشود و هنوز در حال بررسی مقدماتی بوده و مصوبه‌ای برای آن صادر نشده است؛ آیا برای این موضوع باید از مجموعه محیط زیست استعلام گرفت؟! انتظار می‌رود اصحاب رسانه نیز مطالب مطرح شده در جلسه‌ها را صادقانه منعکس کنند و فقط زوایای منفی را گزارش ندهند.
پس از رویداد رخ داده، کمیسیون گردشگری شورای شهر همدان که هر هفته یک بار در شورای شهر همدان تشکیل و به بررسی طرح های حوزه سرمایه‌گذاری و گردشگری می‌پردازد، پس از انتقادهای بسیار به ارائه طرح جاده سلامت در آن از سوی خبرنگاران و فعالان محیط زیستی تصمیم گرفته است پشت درهای بسته و بدون حضور خبرنگاران این طرح‌ها را بررسی کند.
چندی بعد از این ماجرا، جمعی از کوهنوردان باسابقه همدانی با حضور در صحن شورای شهر دغدغه‌های خود را در خصوص لزوم حفظ زیست بوم الوند با اعضا مطرح کردند. مهم‌ترین مباحث اشاره شده در این دیدار این موارد بود: ۱- زیبایی الوند به طبیعی بودن آن است نه دستکاری آن ۲-کشیدن جاده آسفالت تا میدان میشان موجب آسیب غیر قابل جبران به الوند خواهد شد ۳- با ساخت و سازها در میدان میشان هر روز این طبیعت بیشتر مورد دست کاری قرار می‌گیرد ۴-توسعه جاده‌کشی در کوهستان برای خودروسواران باعث میشود جامعه محلی که خدمات حمل نقل با احشام را انجام می‌دهند ضربه بخورند. اعضای شورای شهر نیز با اشاره به این‌که دغدغه‌های کوهنوردان منعکس خواهد شد از عقب ننشستن برای حفظ طبیعت سخن گفتند! گفته میشود در این جلسه سخنی از تایید یا تکذیب و یا لغو طرح جاده سلامت به میان برده نشده است.
با توجه به مقر کوهپایهای، اکثر مراکز تجمع و استقرار، ارزش روز افزون حفاظت از آبخیزها، منابع گیاهی (داروئی، مرتعی ییلاقی لازم طی تابستان و فراوانی میراث ژنتیک) و تنوع زیستی، نقش تلطیف هوا، گردشگری و اهمیت این نواحی در تامین آب شیرین برای مراکز تجمع واقع در دشت‌های خشک و کویری روز به روز روشنتر میشود.
این نیاز البته به این معنا نیست که بالا دست باید عنوان یک نوع صحنه‌سازی و به صورت یک موزه فقط حفاظت شود و اهالی آن فقط سیاه لشگر و محیط بان باشند. اما با وجود روند حاضر از هم اکنون واضح است که ایجاد نوعی توازن میان ضرورت حفاظت از این نواحی آسیب پذیر اما منشاء منابع و با اهمیت استمرار تولید دام و زراعت دیم، باغبانی و انواع دیگر فعالیت‌های بهرهبرداری اقتصادی به شدت بیشتری مطرح و حل و فصل صحیح آن ضرورت بیشتری خواهد داشت و در کل بهره‌مندی باید به گونه‌ای صورت پذیرد که طبیعت موجود به عنوان ذخیره‌گاهی برای جامعه در حال و آینده حفظ شود.