*شهرام غفوری
*دکترای تاریخ
آل بویه منسوب به یکی از بزرگان دیلمی به نام ابو شجاع بویه بن فناخسرو بودند که پس از به دست گرفتن قدرت نسب خود را به بهرام گور ساسانی رساندند. نسبی که به نوشته بسیاری از محققان، نسبی جعلی است. به دنبال سقوط علویان طبرستان، سرکردگان سپاهی گیل و دیلم این امکان را یافتند که برای به دست گرفتن قدرت در منازعات شمال ایران با یکدیگر وارد نبرد شوند. از جمله این سرکردگان سه برادر به نام‌های عمادالدوله علی، رکن الدوله حسن و معزالدوله احمد فرزندان ابو شجاع بویه بودند. اینان در ابتدا در خدمت ماکان بن کاکی به سپاهی‌گری اشتغال داشتند. اما پس از آن که مرداویج موفق به شکست و فرار ماکان به قلمرو سامانیان شد به خدمت مرداویج درآمدند. مرداویج ضمن آن‌که آنان را در سپاهش پذیرفت مدتی بعد حکومت شهر کرج ابی دلف را به عمادالدوله علی واگذار کرد.
عمادالدوله علی پس از ورود به کرج با بزرگان آن شهر به مهربانی رفتار کرد. سپس به تصرف قلاع مجاور که در اختیار خرمیان بود پرداخت و اموال قابل توجهی به دست آورد که با تقسیم بخشی از آن‌ها در میان سپاهیان، وفاداری آنان را نسبت به خویش کامل کرد. سخاوت وی در برخورد با سپاهیان سبب شد تا جنگجویان گیل و دیلم از اطراف و اکناف به وی بپیوندند و در نتیجه به قدرت وی افزوده شد. عمادالدوله اکنون در موقعیت بسیار خوبی قرارگرفته و می‌توانست به گسترش قلمروش بپردازد اما از آن‌جائی‌که با خطر هجوم مرداویج روبرو بود، کرج ابودلف را تخلیه کرد و متوجه اصفهان شد که در اختیار مظفر بن یاقوت قرار داشت. او در اصفهان به پیروزی بزرگی دست یافت. عمادالدوله علی پس از تصرف اصفهان و دو ماه اقامت در آن شهر چون با خطر حمله وشمگیر برادر مرداویج روبرو شد اصفهان را تخلیه کرده و متوجه ارجان شد. در ادامه او شیراز را فتح کرد. ورود عمادالدوله به شیراز به معنای تشکیل سلسله جدیدی به نام آل بویه در تاریخ ایران بود. در شیراز عمادالدوله غنایم بسیار زیادی به دست آورد که بعدها او را در تجهیز سپاهی عظیم برای گسترش قلمروش یاری بسیار داد. در این زمان، الراضی؛ خلیفه وقت حکومت عباسی حاکمیت او بر فارس را با پرداخت سالانه هشت میلیون درهم و بر مناطق متصرفه به رسمیت شناخت.
با به رسمیت شناخته شدن حکومت عمادالدوله بر فارس این زیاریان بودند که به عنوان رقیب آشتی‌ناپذیر آل بویه درآمدند. زیرا مرداویج به هیچ عنوان حاضر به پذیرش یک دولت جدید در مرزهای جنوبی اش (اهواز) نبود. عمادالدوله با اطلاع از تسلط مرداویج بر اهواز در مقام آشتی با وی برآمد و ضمن آن‌که برتری او را به رسمیت شناخت و مال و اموال هنگفتی به پیشگاه وی تقدیم کرد، برادرش رکن الدوله حسن را نیز به عنوان گروگان در اختیار او قرار داد. برتری زیاریان بر آل بویه چندان طولانی نشد، زیرا با به قتل رسیدن مرداویج در سال ۳۲۳ هجری ، عمادالدوله خود امیری مستقل شد و از بحرانی که در پس از قتل امیر زیاری بوجود آمد، نهایت استفاده را کرد.
در حالی که عمادالدوله می‌کوشید تا حکومتش را در فارس تثبیت کند برادر دیگرش رکن الدوله حسن که به عنوان گروگان در دربار مرداویج بسر می‌برد با قتل وی به فارس گریخت و با در اختیارگرفتن نیروی نظامی قابل توجه متوجه اصفهان شد. فتح اصفهان به آسانی صورت پذیرفت زیرا وشمگیر که درگیر مبارزه با سامانیان بر سر منطقه ری بود نیروی لازم برای دفاع از اصفهان را در اختیار نداشت به این ترتیب قلمرو آل بویه شامل فارس و اصفهان شد. اندکی پس از این عمادالدوله که تمایل به گسترش قلمروش داشت برادر کوچکش معزالدوله احمد را مامور تصرف کرمان کرد و او موفق به تصرف کرمان شد …(ادامه دارد).
منابع : تجارب الامم جلد ۵ و ۶