*سعید حاجی بابایی
*دکترای شهرسازی
شهرها در چند دهه گذشته به دلیل رشد جمعیت و گسست نظام اقتصاد کشاورزی سنتی، افزایش مهاجرت از روستا به شهر، افزایش فاصله طبقاتی و بسیاری موارد دیگر دچار تحولات چشمگیری شده‌اند، به طوری که روند رشد شهرنشینی در پی دگرگونی‌های اقتصادی، اجتماعی، موجب رشد لجام گسیخته و پراکنده شهرهای با نقش ملی و ناحیه‌ای شده است. شهر همدان نیز از این قاعده مستثنی نبوده و تحولات زیادی را در چند دهه اخیر تجربه کرده است. در این بین توسعه کالبدی شهرها به علت اینکه در سایر جوانب زندگی شهری اثرگذار است و شهرها را به سمت پایداری یا ناپایداری سوق می‌دهد، از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار است. توجه به این ابعاد و برنامه‌ریزی برای مدیریت بهتر گسترش کالبدی از ضمانت‌های اجرایی حرکت شهر به سمت ارتقای کیفیت زندگی در شهرهاست.
اگرچه به‌رغم برخی جنبه‌های مثبت، طرح‌های جامع در شهرها نتوانستند در مسیر توسعه برنامه‌ریزی شده موفق باشند اما حال که همچنان تهیه این طرح‌ها در دستور کار تصمیم‌گیران قرار دارد، انتظار می‌رود در فرآیند تهیه این طرح‌ها اصول پایه برنامه‌ریزی شهری مدنظر قرار گیرد. بدیهی است توسعه کالبدی زمانی معنای درست خود را پیدا می‌کند که در مولفه‌های دیگر توسعه توازن ایجاد شده باشد در غیر این صورت توسعه نه تنها ساختار فضایی شهر را دچار مشکل کرده که موجب تنزل کیفیت زندگی شهروندان نیز خواهد شد. توازن در ارکان مختلف توسعه شهر همدان محل تردید است و مناطق مختلف شهری به لحاظ شرایط اقتصادی، خدماتی، زیست محیطی، اجتماعی اختلاف معنی داری با هم دارند.
در شهر همدان سیاست توسعه کالبدی باید با هدایت توسعه به گستره‌های موجود شهری و تا حد امکان پرهیز از توسعه به سوی پیرامون و اراضی زراعی، استفاده حداکثری از اراضی لم یزرع موجود در درون محدوده، نوسازی و بازسازی مناطق متروک و فرسوده و احیا و باززنده سازی بافت فرسوده باشد. اما به‌رغم وجود ظرفیت‌های متعدد درون محدوده، اراضی با مساحت قابل توجهی در محدوده کنونی در طرح جامع تدوین شده بلاتکلیف گذاشته شده و در عین حال پیشنهاد افزایش محدوده نسبتا گسترده توسط تهیه کنندگان طرح را شاهد هستیم، با این رویکرد به حاشیه‌نشینی در شهر دامن زده می‌شود و هر روز شاهد افزایش پراکنده روئی شهری خواهیم بود. طبق آمار ۲۱۰۰ هکتار از ۵۶۰۰ هکتار محدوده شهر همدان را سکونتگاههای غیررسمی، بافت فرسوده و بافت‌های تاریخی تشکیل می‌دهند. همچنین مجموعه ای از مسائل اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی را نیز تحت تاثیر قرار داده و موجب از بین رفتن بخش عمده ای از اراضی کشاورزی شده است. محاسبات نشان می‌دهد ضریب پراکنده روئی شهری از -۰.۴۳ در سال ۱۳۷۵ به -۰.۷۲ در سال ۱۳۹۵ رسیده است.
.در این شرایط گسترش شهر از طریق الحاق شهرها و روستاهای پیرامون محدوده، موجب می‌شود سکونتگاههای باهویت و با بافت اجتماعی، کالبدی، اقتصادی متمایز تبدیل به حاشیه‌های شهر همدان شده و بافت آن‌ها در طول زمان دستخوش تغییرات زیادی شوند. ضمن آن‌که ادامه این روند به گسترش جمعیت از مناطق مرکزی شهر به مناطق پیرامونی با تراکم پایین‌تر خواهد انجامید. این شکل از توسعه مجموعه‌ای از پیامدهای منفی مشتمل بر از دست دادن اراضی کشاورزی، هزینه بالای زیرساختی و انرژی، جدایی گزینی اقتصادی و اجتماعی، انتشار آلاینده‌ها، واستگی به خودروی شخصی و افزایش سرانه هزینه حمل و نقل عمومی و موارد دیگر به همراه خواهد داشت. در این راستا پیشنهاد می‌شود بافت‌های قدیمی، فرسوده و ناکارآمد شهری احیا، بهسازی و نوسازی شده، اراضی بایر و رها شده شهری کاربری یافته و در مجموع رشد شهر از درون به عنوان وسیله‌ای برای رسیدن به شکلی پایدار از کالبد شهر، در نقطه مقابل حومه‌های گسترده و پراکنده مورد تاکید قرار بگیرد.
وجود پیوست اقتصادی مبتنی بر شرایط حاکم بر اقتصاد شهر یکی از ملزومات مهم طرح‌های جامع است. در این طرح، پروژه‌های پیشنهاد شده با شرایط اقتصادی واقعی شهر همدان بسیار فاصله دارد و عملا تحقق پذیری طرح را با مشکل جدی مواجه خواهد کرد.
در بعد اجتماعی، تحلیل تصمیمات اتخاذ شده آن است که در شهرها و روستاهای پیرامون که هم اکنون در بعد اجتماعی و فرهنگی بافت همگنی دارند، شبکه پیچیده‌ای از خرده فرهنگ‌ها به وجود آمده و باعث شود این سکونتگاه‌ها بر پایه فرهنگ‌های مختلف و بعضا متضاد شکل بگیرد.
نبود مطالعات علمی و سنجش دقیق مولفه‌های مختلف موثر در برنامه‌ریزی شهری در گزارشات طرح جامع شهر همدان مشهود است. کاربری‌های پیشنهادی، تقاطع‌های غیرهمسطح متعدد پیشنهادی، زیرگذرهای پیشنهادی، سطح و سطوح سرانه‌ها، نوع مواجهه با توسعه محدوده، ضوابط و مقررات تراکمی و مانند این از پشتوانه مطالعاتی دقیق برخودار نبوده و طبعا آینده شهر و مدیریت شهری را با چالش مواجه خواهد کرد. علی‌الاصول باید ضمن سنجش تاثیرات پیشنهادهای طرح بر روی یکدیگر و پس از آن تاثیر آن‌ها در کل شهر باید به صورت یکپارچه همه موارد به صورت علمی دیده شوند که در فرآیند تهیه طرح جامع شهر همدان چنین موضوعی مشاهده نمی‌شود.
در پایان امیدوارم با تغییر رویکرد تهیه کنندگان طرح و اصلاحات اساسی در طرح مزبور زمینه خدمت به مردم شریف شهر همدان فراهم شود.
شما کلا یک دسته و فرقه مشخصی هستید که یک هدف مشخص دارید آن هم ضربه زدن و پیشرفت و توسعه همدان به هر نحو ممکن. واقعا کجا به شما مدرک دکتری داده شده ؟! شما اگر نگران اراضی کشاورزی هستید باید برگردید ولایت و به کار کشاورزی خودتان مشغول شوید نه اینکه در هفته نامه قدیم ترین شهر جهان مطلب بنویسی! اگر اندک مطالعه ای داشتید می فهمیدی کشاورزی هم مدرن شده و حتی در بیایان گلخانه زدن بهتر از حیف کردن زمین است حالا شما داری برای چهارتا زمین سبزی فروشی اطراف شهر همدان وکالت می کنی. نه عزیزم آب بریز اونجایی که داره میسوزه! همدان به دوران با شکوه خودش برمی گرده و شهری بزرگ در خور عظمت و شکوه تاریخش میشه، شما هم برگرد برو ولایت کشاورزی کن. واقعا جای تاسف است که هفته نامه همدان به جای نوشتن مطالبی که در راستای توسعه همدان باشه مطالبی علیه همدان می نویسه و نقض دشمن همدان را بازی میکنه!