*مهدی بیرانوند روژمان
*روزنامه‌نگار
همه اقشار جامعه از وجود و شیوع ویروس کرونا خساراتی دیده‌اند از جمله هنر و هنرمندان. کرونا همه گروه‌های فرهنگی و هنری را هدف قرار داده است. گیرم که برخی هنرها کمتر و تعدادی نیز آسیب بیشتری دیده‌اند. فعالان حوزه تئاتر، سینما، موسیقی، عکاسی و بسیاری هنرهای دیگر، کم‌کم حتی از توان افتاده‌اند. دولت هم در این ایام جز به انفعال و خاموشی نگراییده و ظرفیت‌های حمایتی خود را از دست داده است. شوربختانه از بخش خصوصی هم کاری ساخته نیست و تلاش‌های نیم‌بندش در این حوزه رو به افول و بلکه فروپاشی است. راستش، نمونه و بدیلی در گذشته از بروز کرونای نابودگر در جوامع مختلف سراغ ندارم، مگر این‌که جنگ‌های خانمان‌سوز جهانی و یا منطقه‌ای را مثال بزنم، که آن هم تا به این حد دهشتناک نبوده‌اند. با این وجود، من هم مثل بسیاری از کنشگران اجتماعی و فرهنگی بر این باورم که این دوره سیاه کرونایی دیر یا زود به آخر خواهد رسید. اما چیزی که ذهنم را آزار می‌دهد و بیم آن را دارم، این است که عادت نداریم از این اتفاقات پر هزینه، درس‌های تازه و بزرگی برای مقابله با این هجوم‌ها و سختی‌ها فرا بگیریم.
هنر و هنرمند در برابر کرونا تسلیم بوده و ضرر اقتصادی نیز متحمل شده است. از سینما و تئاتر گرفته تا عکاسی و طراحی‌های لباس و گالری‌داران و بازار کتاب و مولفان. البته وجود کرونا و زندگی کرونایی در خلق آثار هنری و ذهن هنرمندان نیز تاثیر بسزای داشته و در برخی از رشته‌ها سبک‌های گوناگونی خلق کرده است. این تاثیرات را بیشتر می‌توانیم در نوع عکاسی در انتخاب سوژه، هنرهای تجسمی، نوع نوشتار داستان‌نویس‌ها در انتخاب موضوع و شخصیت‌پردازی، نوع گزارش و مقاله نویسنده‌های اهالی قلم مطبوعات و …را شاهد باشیم. حال نگاهی خواهیم داشت بر تاثیرات کرونا در بخش‌های مختلف هنر پارسی
حال و روز نشر و ناشران کتاب
چند سالی است که حال کتاب و کتاب‌خوانی در ایران خوب نیست و حق تالیف حرفه‌ای به نویسندگان پرداخت نمی‌شود و در امور بیمه ای نیز توجه خاص و دائمی به این قشر از هنرمندان در ایران نمی‌شود. با رسیدن ویروس کرونا اوضاع بد کتاب و چاپ ایران بدتر نیز شد. گزارش‌ها حاکی از کم‌جان شدن چاپخانه‌ها و فروش کتاب و بی‌درآمد شدن مولفان است. البته باید توجه داشت که شرایط حال تنها مختص ایران نیست بلکه در تمامی دنیا همین شرایط حکم فرماست.
به رغم تاثیر منفی بحران کرونا بر صنعت نشر، افزایش میزان مطالعه در دوران قرنطینه، راه را برای اندیشیدن به نوع تازه‌ای از سامانه‌های فروش گشود. چنان‌که در کشور ما نیز بازار خرید آنلاین و تلفنی کتاب رونق گرفت و میزان اقبال عمومی به نسخه‌های مجازی افزایش یافت.
«ریچل کوک» خبرنگار روزنامه گاردین در گزارشی می‌نویسد: روزهای قرنطینه و خانه‌نشینی بار دیگر کتاب را در مرکز توجهات قرار داده است. سال‌ها بود که نقش کتاب تا این اندازه مهم و حیاتی تلقی نمی‌شد. برخلاف چیزی که انتظار می‌رفت در روزهای کرونایی که دسترسی به کتاب‌ها دشوارتر شده، تقاضا از همیشه بیشتر است. نتایج یک پژوهش جدید نشان می‌دهد که ۴۰ درصد از افراد روزهای سخت قرنطینه خانگی را با خواندن کتاب سر کرده‌اند. تمامی ناشران نیز افزایش قابل توجهی را در بازدید از سایت‌های اینترنتی و فروش کتاب‌های الکترونیک و صوتی خود گزارش داده و نسبت به احتمال شکسته شدن انحصار آمازون بر بازار آنلاین کتاب هیجان‌زده‌اند.
«جیمز دانت» مدیر کتابفروشی واتراستون در این‌باره می‌گوید: درآمد حاصل از فروش آنلاین تنها بخش کوچکی از درآمدی است که از فروشگاه‌های خود داشتیم اما خوشبختانه حالا مشتریان می‌بینند که بازار آنلاین کتاب انحصاری نیست.
«استفن پیج» مدیر کتابفروش فیبر (Faber) نیز معتقد است باید از این شرایط مدلی حاصل شود که در آن زیست بوم فروش آنلاین جمعی‌تر است.
با این حال ناشران درباره ورود به حیطه فروش مستقیم محتاطانه عمل می‌کنند. گروهی این ایده را به عنوان طرحی پیچیده و پرهزینه رد می‌کنند چون نمی‌خواهند آمازون را تحریک کنند. دیگران اما به طور غیررسمی تایید می‌کنند که این روزها این ایده در بین اهالی صنعت نشر مطرح است.
توجه به کتاب‌خوانی در ایام کرونایی در قرنطینه‌های خانگی
کتاب خوانی در ایران نسبت به دیگر کشور ها درصد و آمار کم تری دارد شرایط اقتصادی در ده سال گذشته و نبود تبلیغات برای کتاب و کتاب خوانی و البته نبود حمایت از مولفان و ناشران در امر فروش و ترویج کتاب دراین امر بی‌تاثیر نبوده است. با شیوع کرونا و آغاز قرنطینه‌های خانگی توده نسبت به قبل فرصت و حوصله بیشتری برای مطالعه پیدا کرده تاجایی که اگر نگاهی به سفارش های خرید اینترنتی و صفحات دنیای مجازی بیاندازیم رشد کتاب‌خوانی و خرید کتاب‌های ارزان و کم حجم در آحاد جامعه ایرانی فزایش داشته است که امیدواریم این روند رشد فرهنگی در بازار و مطالعه کتاب ماندگار باشد. البته باید توجه داشت که کرونا در جهان بر کتاب‌خوانی تاثیر داشته است و این امر تنها در ایران تاثیر نداشته است بلکه تمام دنیا را دراین امر متحول کرده است.
اوضاع تئاتر در شرایط کرونایی
صحنه، گریم، نمایش‌نامه، تمرین نویسندگان بزرگ و اقتباس‌های ادبی و ستارگانی که آینده سینما و تلوزیون را می‌سازند..
تئاتر پلکان شهرت و علم سینمایی و نمایش این روزها حال خوشی ندارد. تئاتر هنری جمعی است و نتیجه عالی‌ترین شکل ارتباط جامعه بشری؛ جمعی اثری را اجرا می‌کنند و جمعی دیگر به تماشا می‌نشینند و هرچه رابطه و حلقه ارتباط جمعی فشرده‌تر و نفس به نفس‌تر باشد تاثیرگذاری و تاثیرپذیری بیشتر است.
در این حلقه منظم و منسجم ارتباطی، آنچه موجب ایجاد ریتم و هماهنگی بیشتر بین کلیه عوامل می‌شود، همانا ارتباط تنگاتنگ، و به اصطلاح عامه، نفس به نفس تئاتر با تماشاگران است. این حلقه ارتباطی هیچ نسبتی با ایجاد فاصله اجتماعی که اصل و اساس ویروس نانجیب کروناست و – بر اساس برخی گمانه‌ها دست‌ساز تئورهای خشونت‌بار نئولیبرالیسم است- ندارد. ویروس کرونا موجب گسست بزرگ قرن شده است. گسستی که تمامی مناسبات انسانی را هدف قرار داده است؛ چرخه اقتصادی از رونق افتاده، خیل بیکاری و رکود و تورم به بالاترین حد خود رسیده و انسان در مناسبات اجتماعی بیشترین آسیب‌ها را دیده است.
ترس از حضور در مجامع و گردهم‌آیی‌ها از یک سو و آسیبی که بر چرخه فعالیت‌های انسانی وارد شده از سوی دیگر بر رفتار انسانی تاثیر گذاشته و همه این پدیده‌ها تولید هراس کرده است.
در این باره «شکرخدا گودرزی» بازیگر تئاتر و سینما در گفتگو با ایلنا می‌گوید: «نتایج چنین پدیده‌ای، ترس، بی‌اعتمادی، افسردگی، پناه گرفتن در خویشتن، عصبیت، خشونت و رفتارهای نامتعارف از یک سو و فقر و بی‌درآمدی و بی‌عدالتی و بی‌رحمی و درنده‌خویی از سوی دیگر است. همه این‌ها مجموعه‌ای از کنش‌های انسانی را رقم زده که باز تولید آن را در سیستم اراده و نهاد تصمیم‌گیر درون آدمی به احساس ناکارآمدی و بیهودگی تعبیر می‌کنم. متاسفانه با طولانی شدن دوره کرونایی، گسست حداکثری چرخه و زنجیره ارتباطی به ایجاد بحران در جوامع مختلف منجر خواهد شد. در گستره چنین بحرانی است که هنرهایی که نیاز به حلقه انسانی دارند، بیش از بقیه آسیب می‌بینند و هنرمندانش دچار انزوا و تنگی معیشت می‌شوند! چرا؟! چون دولت‌ها توان حمایت حداقلی از این هنرمندان و تولیدکنندگان کالاهای فرهنگی را ندارند و زمینه استفاده عمومی نیز از این تولیدات، بنابر رعایت پروتکل‌های بهداشتی مهیا نیست!».
بنابراین تولیدکنندگان هنر و در راس آن تئاتر و همچنین بازار نشر در دوران کرونا و پساکرونا به شدت آسیب می‌بینند و دیر نیست که ما شاهد ورشکستگی بازار هنر و کتاب باشیم. تقلیل مبارزه با کرونا به امری بهداشتی و تکنیکی، پایین‌ترین سطح برداشت از یک پدیده است. زیرا نادیده گرفتن و بی‌توجهی به ساحت فرهنگ‌وهنر که ظرفیت بزرگی در مصیبت‌های اجتماعی برای کاهش درد و رنج یک جامعه دارد، امری جبران‌ناپذیر است.
نادیده گرفتن فرهنگ و هنر که قادر است نقش مهمی در افزایش همبستگی اجتماعی ایفا کند و بخشی از سرمایه بزرگ هر جامعه در همه حوزه‌های اجتماعی است، به معنای طرد بزرگترین سرمایه اجتماعی و فرهنگی است.
همانطور که در گفتگو و تحلیل‌ها گفته شد اوضاع هنر و هنرمند در دوران کرونا خوب نیست از بازار کتاب و سینما تلوزیون گرفته تا تئاتر و نقاشی و هنرهای تجسمی همه و همه درگیر کرونا هستند . تعدادی از هنرمندان گرفتار کرونا شدند و تعدادی نیز در اثر این ویروس کشنده جان باختند. شرایط خوبی نیست باید به فکر معشیت هنرمندان بی کار شده نیز باشیم. اگر دولت در این شرایط حساس توان کمک مالی را ندارد موظف به اجرای طرح‌های هنری با رعایت پروتکل‌های بهداشتی و در اختیار گذاشتن فضای باز و بزرگ برای هنرهای نمایشی و برگزاری نمایشگاه‌های رو باز با دراختیار گذاشتن تجهیزات بهداشتی برای شرکت‌کنندگان و احیای طرح صندوق حمایتی از هنرمندان را در دستور کار خود به صورت فوری قرار دهد. البته شرایط کرونایی تجربیات بسیاری برای قشر هنرمند داشته است که دولت‌ها نیز باید ازاین تجربیات بهره ببرند و مدیریت بحران خود را تقویت کنند. این شرایط و تجربیات باعث می‌شود که در هنر محض هم تکامل مفهومی رشد کند و هنرمندان حرفه‌ای بودن را یاد بگیرند. حتی لازم نیست کار خاصی انجام دهند و لزوما در این شرایط اثر هنری خلق کنند. مهم این است که آنچه در ذهن و روان آنها می‌گذرد را تجربه کنند و ببینند که این فاجعه و اتفاق را چگونه احساس می‌کنند. این تجربه به تدریج ثبت خواهد شد و بعداً در آثارشان اشاره‌هایی به آن تجربه خاصی که الان می‌گذرانند، وجود خواهد داشت. هنر زودبازده و هنر دیربازده در کنار هم معنا می‌دهند و تفاوت آنها مانند یک مقاله عالی چاپ شده در روزنامه با کتاب «جنگ و صلح» است که هرکدام شرایط خلق و کارایی خود را دارند. سال‌ها طول می‌کشد تا اثر هنری قدرتمندی خلق شود که روی درک ما از زندگی تأثیر می‌گذارد، اما پایه این آثار در چنین تجربیاتی است که شکل می‌گیرد.