مشاهیر و مراکز علمی همدان از آغاز تا حمله مغول

*علی قادری نهاد

*نویسنده

یکی از علمای بزرگ همدان به نام «صالح بن احمد کوملاذی» در قرن پنجم هجری در خصوص اهمیت ارج نهادن به علمای محل زندگی خود مطلبی می‌گوید که می‌تواند انگیزه و هدف هر کس در شروع تالیف کتاب، برای گرامیداشت مقام علما و دانشمندان شهرش باشد. وی می‌گوید: «سزاست جوینده حدیث نخست از کتاب‌های حدیث شهر خود و شناخت مردم آن آغاز کند، آن را ضبط کند، تا آن‌که درست آن را از نادرست بداند، مردم حدیث‌گوی را بشناسد و بر احوال آنان شناخت کامل به دست آورد. پس اگر در شهر خود دانش و دانشورانی در گذشته و حال باشد، نخست به آن‌ها بپردازد و آنگاه به حدیث شهرهای دیگر و کوچیدن به آن‌ها همت گمارد».

این سخن جامع و مانع می‌تواند کلید و شروع تحقیق محققان باشد و بنده نیز قبل از شروع هر تالیفی ابتدا از شهر خود نوشتم.

کتاب مشاهیر و مراکز علمی همدان از آغاز تا حمله مغول در سه فصل تالیف شده است؛ فصل اول شامل سه بخش «جغرافیای همدان از آغاز تاریخ تا حمله مغول»، «اوضاع سیاسی همدان از ورود اسلام تا حمله مغول» و در بخش آخر به «پیشینه فرهنگی همدان از آغاز تاریخ تا دوره آل بویه» می‌پردازد.

فصل دوم «مراکز علمی و علما و دانشمندان همدان در دوره آل بویه» را مورد بررسی قرار داده و خود شامل دو بخش «مراکز علمی و علما و دانشمندان» است. بخش علما و دانشمندان نیز خود دو قسمت «علمای مشهور» (شرح زندگی۱۷ نفر) و «سایر علماء» است.

فصل سوم نیز به روال فصل دوم منتها به «علما و مراکز علمی همدان در دوره سلجوقیان و خوارزمشاهیان» پرداخته و شامل دو قسمت «مراکز علمی همدان» و «علما و دانشمندان» که قسمت آخر شامل شرح حال «علمای مشهور» (شرح زندگی ۱۹ نفر)  و «سایر علما» است. در مجموع شرح حال ۲۶۰ نفر از علما و دانشمندان همدان به رشته تحریر درآمده است. مراکز علمی نیز شامل مساجد، خانه‌های دانشمندان، کتابخانه، رباط، خانقاه، مدارس، مکتب‌خانه‌ها است. مدارس همدان در دوره سلجوقیان حدود ۱۱ مدرسه است.

هدف از تالیف کتاب، وجود علمای بزرگ همدان چون ابوالعلاء عطار، شیریه شهردار، ابن فقیه همدانی، عین‌القضات، عبدالجبار معتزلی، باباطاهر، ابن صلاح، ابن خالویه و مانند این قدمت و پیشینه فرهنگی این شهر، موقعیت جغرافیایی، سیاسی و نظامی همدان، مهاجرت سایر علمای بزرگ بلاد اسلامی به همدان از جمله ابن سینا، شیخ صدوق، سمعانی، ابن شهرآشوب و موارد دیگر حضور وکلای امام معصوم (علیهم السلام) و وجود مراکز علمی و مدارس همدان است.

همچنین انگیره دیگری که باعث تالیف این کتاب شد این بود که در این خصوص کتاب مستقلی وجود نداشت. در خصوص علمای همدان کتبی چند نوشته شده اما در مورد مراکز علمی همدان تاکنون کتابی تالیف نشده بود. همدان از قرن سوم تا قرن ششم هجری به دارالسنه و مرکز حدیث، خرد و دانش و مهارت معروف بود.

مجموعه این عوامل باعث شده بود تا این شهر در قرون مذکور در رشد فرهنگ و تمدن تاثیر بسزایی گذاشته و همواره همدان به محل آمد و شد علمای سایر بلاد تبدیل شود.

اهمیت کتاب مشاهیر از چند قابل بررسی است:

۱_- استفاده از بیش از ۲۰۰ منبع و مآخذ از مزایای این کتاب است. این تعداد کتاب بر ارزش علمی و محتوایی و آن افزوده است.

۲ -در این کتاب علاوه بر ذکر علماء و دانشمندان (بیش از ۲۶۰نفر)، به توصیف مراکز علمی از قبیل، کتابخانه‌ها، محافل علمی، مساجد، رباط، خانقاه و همچنین مدارس پرداخته شده است. تاکنون در خصوص این موارد هیچ کتابی نوشته نشده بود.

۳- در این کتاب وضعیت جغرافیایی همدان از آغاز تاریخ تا حمله مغول پرداخته شده و از این جهت به ذکر علمای ولایت همدان قدیم پرداخته شده، همچنین اوضاع سیاسی همدان از ورود اسلام به همدان تا حمله مغول و ذکر پیشینه فرهنگی همدان از آغاز تاریخ تا دوره آل بویه پرداخته شده است.

۴-توصیف و شرح احوال وکلای امامان معصوم از دیگر ویژگی‌های این کتاب است که تاکنون در هیچ کتابی به این مهم پرداخته نشده بود.

۵-ذکر علمای سایر بلاد و مهاجرت آنان به همدان برای تعلیم و گرفتن حدیث و سنت پیامبر اکرم(ص) از ویژگی‌های دیگر این کتاب است.

در پایان از پدر و مادرم که با ذکر قصه‌ها و داستان‌های گذشته مرا به تاریخ علاقمند کرده، از همسرم که در مدتی که در حال تالیف کتاب بودم زحمات بر دوش ایشان بود، همچنین از معلم عزیزم مرحوم هاشم امیرپور که همیشه به یادش هستم و دین زیادی به گردن بنده دارند و همچنین از اساتید خودم در دانشگاه بین‌الملل قزوین و به ویژه دکتر پرویز اذکایی که زحمت مطالعه کتاب را کشیده و نظرات و پیشنهادات و انتقاداتی در این خصوص داشتند و در پایان از مهدی به‌خیال که زحمت صفحه بندی کتاب را متقبل شدند، تقدیر و تشکر می‌کنم.

+++درباره نویسنده

«علی قادری نهاد» ساکن شهر رزن، متولد ۱۳۵۱، دبیر آموزش و پرورش، فوق لیسانس تاریخ ایران اسلامی، فعال فرهنگی و محقق فرهنگ و فولکلور منطقه است. تالیف کتاب اینانلار (باورهای عامیانه مناطق ترک نشین همدان) در زمینه فولکلور ترکی، در حال ترجمه بخشی از مجلد چهارم کتاب اولیای چلبی سیاح عثمانی که در سال  ۱۰۳۹هجری قمری از طریق نهاوند وارد ایران شده و پس از عبور از همدان، درگزین، قزوین و منطقه شمال از طریق کردستان از ایران خارج می‌شود، گردآوری کنایات و اصطلاحات ترکی و جمع آوری ادبیات عامیانه از قبیل دعاها و سوگندها بخشی از کار وی است. قادری همچنین در حال جمع‌آوری فیش در مورد ادامه مشاهیر و مراکز علمی همدان از دوره مغول تا دوره معاصر است.