*علی پاشا رجبلو
*مدرس موسیقی
هنر که در قالب شعر و موسیقی و رقص و نقاشی و پیکرنگاری و پیکرتراشی و فعالیت‌های دیگر مشابه ، از آن یاد می‌شود، از ابتدا جزو جدایی‌ناپذیر زندگی انسان‌ها بوده است. هنر موسیقی با آواز آغاز می‌شود. آواز تکامل «فریاد کار» و «صدای ابزار» بود و از سویی همان ابزار باعث فراهم شدن زمینه‌ای می‌شود که سازهای موسیقی ساخته شوند. به تدریج انسان‌ها نیایش و مراسم مذهبی خود را در قالب آواز و رقص‌های آیینی با استفاده از اصوات موسیقی، انجام می‌دادند.
اگر بخواهیم یک تقسیم‌بندی کلی از تنوع موسیقی در ایران داشته باشیم می‌توان به قالب‌های موسیقی چون: دستگاهی، کلاسیک، نواحی، تلفیقی، پاپ و موسیقی مذهبی، اشاره کرد. در بخش موسیقی مذهبی، بخشی از آئین‌ها، روایت‌های مذهبی و مدح و زندگی و شهادت و مرگ و حماسه‌های بزرگان مذهبی و دینی (به خصوص در موسیقی نواحی ایران بیشتر دیده می‌شود)؛ قرائت قرآن؛ نوحه‌ها و روضه و مناجات‌ها و به خصوص اجرای تغزیه، متاثر از موسیقی آوازی با اصوات موسیقایی، بیان می‌شود.
داوود پیامبر با ساز زبور، الحان زیبایی را می‌آفریند، تصاویر و نقوش روی دیواره‌ها و ظروف باستانی؛ رقصنده‌های زن و مرد حک شده بر روی آن‌ها مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد در خوزستان؛ لوح چغامیش مربوط به حدود ۴۰۰۰ سال پیش (گروهی را در حال نوازندگی به همراه یک آوازه خوان را نشان می‌دهد)؛ نیایش‌های مذهبی در قالب یشت‌ها و گات‌ها در آیین زرتشت و همچنین خواندن «سرود خدایان» این آیین، در هنگام قربانی کردن برای ایزدان و صدها نمونه دیگر به جا مانده از آثار تاریخی، نشان از حضور موسیقی مذهبی در طول تاریخ است.
با شکوفایی موسیقی در دوران ساسانیان، موسیقیدانان بزرگی چون باربد، نکیسا، سرکیس و رامتین، به تدوین و خلق آثار موسیقی می پردازند. هفت خسروانی و سی لحن و سیصد و شصت دستان، یادگار یک موسیقی منسجم در این دوره تاریخی است. خسرو به معنی سرود خوب و آواز خوشی بوده است که در هنگام نماز و نیایش اجرا می‌شده است. موسیقی از دیدگاه مزدکیان، یکی از نیروهای معنوی چهارگانه است که خواننده موسیقی یکی از دو روحانی بزرگ در این آئین، دارای احترام و جایگاه مهمی بوده است.
به طور کلی با بررسی آثار و شواهد تاریخی ملاحظه می‌شود که موسیقی نقش مهمی در هنگام نیایش و اجرای مراسم مذهبی چون سوگواری‌ها، رقص و شادی، نذر و نیاز، دفع ارواح شرور، مراسم تدفین، برداشت محصول، زیارت مکان‌های مذهبی و ادای احترام به خدایان را داشته است. در آئین زرتشت اجرای سرود در معابد باعث خشنودی ایزدان و آشفته شدن اهریمن اس .
یکی از نمادهای موسیقی مذهبی «تعزیه» است. موسیقی و به خصوص موسیقی آوازی، با توجه به محدودیت‌ها و منع موسیقی در زمان صفویه، توانست خود را با تعزیه وفق و حفظ کند. تعزیه نقش مهمی در تربیت خوانندگان موسیقی ایفا کرد و خوانندگان به نامی در مکتب تعزیه پرورش یافتند.
اگرچه از پیدایش تعزیه در فرهنگ ایرانی به شواهد تاریخی دقیقی دسترسی نداریم، اما به باور عده‌ای این آئین برای بزرگداشت و سوگواری و مرگ پهلوانان ایرانی بوده است که نمونه آن سوگ سیاوش در شاهنامه فردوسی است و به اعتقاد عده‌ای دیگر تعزیه مراسم آئینی الهام گرفته از شهادت امام حسین (ع) و یاران وی در ماجرای کربلا است .
موسیقی تعزیه از دو بخش آوازی و سازی شکل گرفته است که نقش اصلی را در این آئین، موسیقی آوازی بر عهده دارد. سازهای مورد استفاده در تعزیه متاثر از موسیقی نواحی مختلف، متفاوت است اما به طور کلی سازهایی چون طبل، دهل، کرنا، سنج، نی، ترومپت و قره نی، کاربردی بیشتری دارند.
بخش آوازی تعزیه از هفت دستگاه و آوازهای موسیقی ایرانی الهام و بهره گرفته است. دستگاه راستپنجگاه و نوا در جهت بزرگداشت و یاد بزرگان مذهبی به کار گرفته می‌شود، حر گوشه عراق می‌خواند، شبیه‌خوان حضرت عباس (ع) از دستگاه چهارگاه استفاده می‌کند، گوشه حسینی در شور اشاره به امام حسین (ع) است و راک عبدالله از شهادت یاران امام در ماجرای کربلا سخن می‌گوید.
موسیقی آوازی در تعزیه به دو شکل مخالف و موافق خوانی انجام می‌شود. شخصیت‌های منفی با آوازی بلند و پرخاش گونه (مخالف‌خوانی) می‌کنند و در مقابل، موافق خوانان با لحن آوازی حزن انگیز با وارد شدن در گوشه مغلوب، به پاسخ‌گویی با مخالفان می‌پردازند.
شوربختانه به گفته استاد «روح الله خالقی» نمونه‌های اصیل تعزیه و نوحه‌خوانی با تکیه بر موسیقی دستگاهی ایرانی کمتر شده و نوع بازاری و عامه پسند آن که باعث افسردگی و خود زنی می‌شود بیشتر دیده می‌شود، اما موسیقی مذهبی می‌تواند همچنان در کنار موسیقی دستگاهی در یک تاثیرپذیری متقابل دو سویه و توجه هنرمندان این عرصه در خلق آثار جدی و هنری، به حفظ و گسترش بسیاری از آئین‌های هنری چون تعزیه، به عنوان میراث فرهنگی هنری مردم ایران، دست یابد .