موسیقی و جشن نوروز
*علی پاشا رجبلو
*مدرس موسیقی
با شکلگیری جوامع انسانی و زندگی گروهی، به تدریج موسیقی و آئینها در قالب رقص و آواز و جشن و پایکوبی در بیان همبستگی و شکرگزاری و اجرای مناسک مذهبی، به بخش مهمی از هویت فرهنگی انسانها تبدیل میشود.
جشنها معمولا بر اساس آئینها، سنن و فرهنگ هر جامعه، با یکدیگر تفاوت دارند، اما ویژگی و وجه مشترک همه آنها، همواره ایجاد نشاط و شادمانی و همدلی مردم بوده است .
جشنها، گاهی از یک مبدا و علت تاریخی به وجود میآیند. جشنهای نوروز، مهرگان و سده در فرهنگ ما ایرانیان، از جشنهای مهمی است که هر کدام باقی مانده از ریشههای تاریخی و فرهنگ ایرانی هستند. ویژگی این جشنها به گونه ای است که در سرتاسر کشور در یک زمان خاص، به عنوان آئینهای ملی برگزار میشود.
واژه جشن از ریشه «یسن» ( Yasna) اوستایی است و به معنی ستایش و پرستش است که در فرهنگ ایرانی به معنی «عید» نیز به کار میرود. از آنجایی که موسیقی و فرهنگ در هم تنیده شدهاند، موسیقی توانسته در کنار آئینهایی چون جشنها، به عنوان یک عنصر سازنده و موثر در یک ارتباط تنگاتنگ تاثیر پذیری و تاثیرگذاری، نقش مهمی داشته باشد.
نوروز برگرفته از زبان اوستایی ( nwklwc )، آغازین روز فصل بهار است، چرخش سال کهنه به سال نو، برابری زمان روز و شب، در یک تحول طبیعی است که از آن به عنوان روز دوباره آفرینش و روز تجدید حیات یاد میشود. این رویداد از دیر باز در میان اقوام ایرانی وجود داشته و با برگزاری آئینهای مختلف به همراه موسیقی، به تدریج پر رنگتر شده و سرانجام به یک جشن ملی – تاریخی ایرانیان، در پیوند با هنرهای دیگر چون موسیقی، شعر و ادبیات و بسیاری دیگر از هنرها، بدل شده است .
موسیقی نوروزی، مجموعهای از آواها و نواهای موسیقایی است که گاه به صورت آواز و گاهی به صورت ساز و آواز و خواندن ترانهها و رقصهای آئینی و اشعاری در باره نوروز، به وسیله خنیاگران و رامشگران (نوازندگان و خوانندگان)، به صورت فردی و یا گروهی در ایام نوروز، در بارگاههای حکومتی، شهرها، روستاها، محلات و محافل مختلف اجرا میشده است. این آئین در سه مقطع زمانی اجرا میشود؛ نخست پیش از فرا رسیدن نوروز در اسفند ماه، با حضور حاجی فیروزها و نوروزی خوانان به همراه سازهایی چون سرنا، کرنا، دهل، کوس و نقاره و خواندن اشعار بهاری، به اجرای مراسم آئینی مختلف طرب انگیز، شکفته شدن طبیعت و فرارسیدن نوروز را نوید میدهند. مرحله بعدی جشن نوروز از اولین روز فروردین تا دوازدهم روز آن است که با دیدار از بزرگان خانواده و انجام رقص و آوازها، به خصوص در مناطق گوناگون ایران و اجرای مراسم متنوع چون کشتی پهلوانی و نمایشهای مختلف (که موسیقی حضور جدی و مهمی در این آئینها را دارد) انجام میشود و در نهایت مرحله سوم جشن نوروز از صبح سیزدهم فروروین، با آئینهای مختلف چون نوروزخوانی و ترانههای نوروزی در طبیعت ادامه مییابد.
در شاهنامه فردوسی موسیقی جزو جداییناپذیر جشنها است که «نوروز» نیز در داستان جمشید در روز تاجگذاری او که به «نوروز» شهرت یافته است، مورد توجه حکیم توس بوده است :
جهان را انجمن شد بر تخت او
شگفتی فرو ماند از بخت او
بجمشید بر گوهر افشاندند
مران روز را روز نو خواندند
بزرگان به شادی بیاراستند
می و جام و رامشگران خواستند
همچنین نوروز در ردیف موسیقی دستگاهی ایران حضور جدی دارد. گوشههای نوروز صبا، نوروز خارا، نوروز عرب، نوروز عجم، در دستگاههای راستپنجگاه و همایون و همچنین نواها و مقامها و گوشههای فراموش شده چون؛ نوبهار، نوبهاری، نوروز بزرگ، نوروز بیاتی، نوروز سلطانی، نوروز رهاوی و بسیاری از گوشههای دیگر در این خصوص، اگرچه امروزه از کم و کیف آنها اطلاع دقیقی نداریم، اما نشان از حضور و تاثیر موسیقی در آئینهای نوروزی بوده است.
موسیقی ایرانی توانست همگام با بسیاری از آئینهای نوروزی به مانند کوسه برنشین که با سازهایی چون دف و دایره و ترانههای نوروزی برگزار میشود؛ حاجی فیروز که نماد زایش و رویش و رفتن سرما و زمستان است با سازهای چون دایره زنگی و آواز، میر نوروزی که آئینی طنز آمیز به همراه موسیقی است، ترانههای نوروزی متنوع توسط خنیاگران و رامشگران حرفهای و دورهگرد که با رقص و آواز اجرا و آفرین خوانی که در ستایش بهار با نقارهزنی برگزار میشود، به ابزار مهم و تاثیر گذاری در آفرینش و ماندگاری این آئینها باشد.
در موسیقی نواحی ایران نیز به فراخور فرهنگ خاص هر منطقه، آئینهای مختلفی با سازهای بومی و محلی، دیده میشود .
همچنین در تاریخ معاصر ایران و به خصوص بعد از ورود تصنیف و ترانه به ساختار موسیقی ایران، ترانهها و تصنیفهای مختلفی درباره نوروز ساخته میشود؛ بهار دلکش (عارف قزوینی)، نغمه نوروزی (روح الله خالقی)، آمد نوبهار (نواب صفا)، بوی بهار (نادر گلجین)، گل اومد بهار اومد (پوران)، دامن دامن فروردین (سیمین قدیری )، بوی باران (حسین علیزاده )، بوی نوروز (حمید متبسم )، عید آمد (علیرضا افتخاری )، بوی عیدی (فرهاد)، آمد بهار جانها ( محسن چاووشی)، نوروز (همایون شجریان)، پیشواز بهار (علی اکبر مرادی) و بسیاری از تصنیفهای مختلف نوروزی که در ژانرهای مختلف موسیقی، درباره نوروز ساخته و اجرا شده است.
بازشناسی و پژوهش درباره موسیقی نوروزی میتواند اهمیت و جایگاه مهمی در فرهنگ و آئینهای ملی ما داشته باشد. با شناخت درست و عمیق از چگونگی رابطه آئین نوروز و موسیقی، امکان خلق و آفرینش آثار با کیفیت و ماندگار در این زمینه فراهم خواهد شد.