*لیلا بهرامی
*جامعه‌شناس
روند رو به رشد زنان وابسته به مواد در سراسر جهان یک پدیده اجتماعی است که از ربع آخر قرن بیستم نمایان شده است. این معضل تا چندی پیش خاص مردان تلقی می‌شد. بر اساس نتایج مطالعات موسسه نایدا (موسسه ملی مصرف اعتیاد امریکا) که در سال ۲۰۱۵ صورت گرفت؛ زنان و مردان از جنبه‌های مختلفی در حوزه مصرف مواد مخدر با هم تفاوت دارند. مواجهه زنان با مصرف مواد متاثر از دو عامل،۱)جنسی یعنی تفاوت‌های بیولوژیکی و۲) جنسیت، یعنی تفاوت‌های فرهنگی است؛ به این معنا که برخی ویژگی‌های جسمی و بیولوژیکی در زنان وجود دارد که عامل گرایش به مواد و مصرف آن است. نوع تاثیرپذیری زنان از این ویژگی‌ها، نوع درمان و ترک این مواد را دارای شرایط خاصی می‌کند که متفاوت از مردان است. علاوه بر این در حوزه اجتماعی و فرهنگی نیز تفاوت‌هایی در حوزه مصرف مواد وجود دارد. اعتیاد در زنان نسبت به مردان دارای قبح اخلاقی بیشتری است و زنان معتاد در معرض انگ مضاعف (همچون دزدی و روابط جنسی نامشروع قرار) قرار دارند. به دلیل فشارهای ساختاری از این قبیل تعداد زنانی که به مراکز ترک اعتیاد مراجعه می‌کنند کم‌تر از میزان واقعی است. از سوی دیگر گروهی از زنان معتاد که اوضاع بحرانی را تجربه می‌کنند و کارتن‌خواب شده‌اند، زنان متجاهر نامیده می‌شوند. این دسته از زنان نیز به دلیل ضعف جسمی قادر به جمع آوری زباله نیستند و آن چه بیشتر در سطح شهر مشاهده می‌شود مردان معتادی هستند که به جمع آوری زباله می‌پردازند. بنابراین زنان معتاد زیست پنهانی دارند و معمولا گمنام هستند. نکته‌ای که در مورد زنان متجاهر قابل توجه است این‌که آنان به دلیل تامین هزینه‌های روزانه و تغذیه در معرض آسیب جدی دیگری به نام تن‌فروشی قرار می‌گیرند.
«رابرت اگینو» نظریه‌پرداز حوزه فشار اجتماعی معتقد است که فشار از سه منشا ناشی می‌شود۱) دستیابی‌نداشتن به اهداف با ارزش از نظر اجتماع۲) وقوع حوادث بزرگ و تاثیرگذار از نظر اجتماعی (از دست دادن نزدیکان، طلاق پدر و مادر،اخراج از شغل یا مدرسه). ۳) تجربه وقوع حوادث منفی از نظر ارزش‌های اجتماعی (سوءاستفاده جنسی، تنبیه‌های لفظی یا بدنی، قربانی واقع شدن در یک واقعه جنایی). صاحب‌نظران دیگری هم مقابله و پاسخ به بحرانهای عاطفی و بی‌قدرتی ناشی از نبود تاثیرگذاری بر فشارهای وارد شده از سوی جامعه یا نزدیکان، استفاده از مواد به عنوان وسیله‌ای برای ابراز خود و کسب هویت زنانه و استفاده ابزاری از مواد که ممکن است به توصیه اطرافیان یا گاها پزشکان صورت پذیرد را در سبب‌شناسی اعتیاد زنان مورد توجه قرار داده‌اند.
به نظر می‌رسد علل گرایش زنان مصرف‌کننده مواد مخدر بنا به پایگاه اجتماعی- اقتصادی شان متفاوت باشد. چه بسا گروهی از زنان که پایگاه اجتماعی-اقتصادی نسبتا مناسبی دارند به خاطر کسب قدرت و هویت زنانه، مصرف تفننی یا استفاده ابزاری مواد به آن روی می‌آورند. مانند تقویت قوه‌ی تخیل در هنر، به عنوان مسکّن، بیدار ماندن برای درس خواندن و… اما در خصوص طبقات پایین اوضاع متفاوت است. نتایج مطالعات نشان می‌دهد که زنان طبقات فرودست عمدتا به دلیل فشارهای اجتماعی به مصرف مواد مخدر می‌پردازند. مصرف مواد محصول وضعیت‌ها و روابط اجتماعی می‌باشد که باعث ایجاد ناامیدی و ناکامی، محرومیت و احساس عمومی از خود بیگانگی است. زنانی که به دلیل فقر مالی، فقر فرهنگی یا اعتیاد پدر در سنین پایین به صیغه یا عقد افراد ناسالم در می‌آیند و فرصت آموزش، استقلال مالی و آشنایی و کسب حمایت توسط افراد دیگر را از دست می‌دهند. این زنان عموما در معرض خشونت‌های خانگی و جنسی قرار دارند. استان همدان نیز از این آسیب مصون نمانده است. بیشترین تعداد زنان معتاد در استان همدان از مناطق حاشیه‌نشین بوده و در حال حاضر دو مرکز ترک اعتیاد بانوان در همدان و یک کمپ در نهاوند وجود دارد. به گفته رئیس پلیس مبارزه با مواد مخدر استان همدان خوشبختانه تعداد معتادان متهاجر در همدان زیاد نیست. سیاست‌گذاری‌های دولتی در حوزه اعتیاد بیشتر به مواقع بحرانی متمرکز است، در حالی‌که توجه به نیازهای زنان درگیر آسیب‌های اجتماعی برای پیشگیری از وخیم شدن اوضاع ضروری است. سرانجام زنان متجاهر یا زنانی که از خانه فرار کرده‌‌اند پس از دریافت خدمات حمایتی و درمانی از جانب مراکز ترک اعتیاد، اورژانس اجتماعی و موارد دیگر به خانه بازگردانده می‌شوند. خانه و شرایط زندگی که با تحمیل فشار اجتماعی فرد را در سرازیری انواع آسیب‌های مهلک قرار داده است. بنابراین مبرهن است که این دسته از افراد تمایلی به برگشت خانه ندارند و از سوی دیگر برگرداندن این دسته از افراد به خانه، بدون آن‌که شرایط زندگی خانوادگی‌شان تغییری کرده باشد چندان مثمرثمر به نظر نمی‌رسد.
از این رو لازم است که سیاست‌گذاری‌های پیشگیرانه در اولویت قرار گیرند و در مناطقی مانند استان همدان که هنوز این پدیده قابلیت کنترل بیشتری دارد از تخصص و تجربه کارشناسان، محققان و نهادهای مدنی پیش از آن‌که دیر شود استفاده کرد و چاره‌جویی کرد.