همدان؛ خوش آب و هوا ترین شهر ایران؟!!!

*مهرداد نهاوندچی

*کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست

همدان از دیرباز شهری بوده است که معروف به آب و هوای خوش بوده است. با مطالعه تاریخ این موضوع کاملا محرز است. البته حتی اگر نگاهی به چند سال پیش نیز بیندازیم، این موضوع مشهود است. شاخص همدان همواره برای شهروندان و گردشگران آب و هوای لطیف آن بوده است. اما در سال‌های اخیر، تعداد روزهای آلوده به خصوص در فصل سرد افزایش پیدا کرده‌اند، به طوری که در سال جاری روزهای ناسالم متعددی را داشته‌ایم. با شروع فصل سرد سال جاری شاخص کیفیت همدان، اعداد نگران‌کننده‌ای را نشان دادند که موجب تشکیل دو کمیته اضطرار آلودگی هوا نیز شد. هوای همدان البته برخلاف شهرهای صنعتی، معمولا در فصل زمستان روزهایی آلوده را سپری می­کند و برخلاف اهواز، اصفهان و تهران و برخی شهرهای دیگر که در فصول گرم هم روزهای آلوده دارند، چنین نیست. نوع آلودگی هوای همدان بیشتر از نوع ذرات معلق کمتر از ۵/۲ میکرون است که جزء آلاینده‌های خطرناکی است که روی سیستم دفاعی بدن و دستگاه تنفسی بسیار تأثیرگذار هستند.

شاید این سوال به وجود بیاید که دلایل آلودگی هوای همدان چیست؟ و چرا شهری غیرصنعتی با وسعت همدان این چنین روزهای آلوده‌ای را تجربه کند؟ چگونه همدان گوی سبقت را از شهرهای همچون اهواز و تهران نیز ربود و در روزهایی به صدر جدول آلوده ترین شهرهای ایران رسید؟ برای پاسخ به این سوالات، بایستی به مولفه‌های متعددی بپردازیم. شکل هندسی شهر، تراکم بالای شهر، وارونگی هوا (اینورژن)[۱]، کیفیت بنزین و گازوئیل اتوبوس‌ها و تردد موتورسیکلت­ها را می­توانیم، نام ببریم.

در نگاهی عمیق‌تر، تخریب مراتع، باغات و حتی کوهستان‌های اطراف شهر و گستره محدوده شهر (به خصوص در دو دهه اخیر) را نیز، می­توان از مقصران این معضل دانست. تخریب باغات شهر همدان موجب کاهش تاب آوری اکولوژیکی شده که می­توان به عنوان گواه این کاهش تاب آوری، سیل مهیب ابتدای سال را نام ببریم.

اما این‌که چه راهکارهایی می­تواند راهگشای این مسئله باشد، نیاز به کار کارشناسی دقیقی دارد؛ به نظر می­رسد مهم‌ترین راهکار، در بدو کار افزایش کیفیت سوخت (بنزین و گازوئیل)، کاهش میزان گوگرد گازوئیل اتوبوس‌ها، حرکت به سمت سوخت‌های پاک (گاز سوز کردن اتوبوس ها و تاکسی‌های شهری)، انجام زمان‌بندی شده معاینه فنی خودروها[۲]، جلوگیری از تردد خوروهای آلاینده، روان‌سازی ترافیک، پایش مداوم مراکز صنعتی باشد. در این میان هماهنگی بین ادارات و سازمان‌های دولتی – که حداقل ۱۸ ارگان را درگیر می­کند-، تشکیل کمیته‌های تخصصی و تعیین وظایف هر یک از دستگاه‌ها، تعیین سهم هر آلاینده، آموزش و مشارکت همگانی در زمینه استفاده کمتر از خودروی تک‌سرنشین و گسترش ناوگان حمل و نقل عمومی، بهره‌گیری از توان سمن‌ها، حائز اهمیت است. که می­توان راهکار بلندمدت کالبد-فضایی، رشد هوشمند شهری را نیز پیشنهاد داد.

در این راستا، سوالی که به وجود می­آید، این است که آیا برنامه‌ای برای توسعه شهری در جهت تراکم‌زدایی، مراکز درمانی، تجاری، انتقال مشاغل آلاینده و مزاحم به رینگ‌های خارجی شهر اندیشیده شده است؟ با گسترده شدن شهر، برنامه‌ریزی برای آب خام شهری، آلودگی هوا، آّب، خاک و سایر معضلات محیط زیستی پیش روی کلان‌شهر همدان پیش‌بینی شده است؟

طبق پیش‌بینی تصاویر ماهواره‌ای، زمستان امسال بارندگی نرمال و بهار پر بارشی در پیش رو خواهیم داشت. با وجود وقوع معضلات گسترده و جدید محیط زیستی، اکنون لزوم حفظ باغات و فضای سبز شهری بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است. با توجه به این‌که در محیط زیست، پیشگیری به مراتب بهایی کمتر از درمان دارد؛ بهبود تاب آوری شهری، موجب جلوگیری از وقوع بحران‌ها و بهبود کیفیت محیط زیست (به خصوص کیفیت هوا) خواهد بود. همه این موارد، نشان‌دهنده این است که توجه به محیط زیست همدان، اکنون اولویتی است که باید با نگاهی همه جانبه و با عزمی همگانی دیده شود. که اگر چنین نشود، تشدید برخی مشکلات کنونی و وقوع پدیده هایی جدید نیز بعید نیست، پدیده هایی همچون بوی بد هوا به دلیل بالا بودن میزان گوگرد در هوای شهر، سیل های فجیع و … . همدان شهری است که همواره به آّب و هوایش معروف بود است، براستی از منظر گردشگری، همدان بدون آّب و هوای خوبش چه جذابیت خواهد داشت؟ شاخص کیفیت هوای[۳] همدان در یک ماه اخیر (۲۸ آذر الی ۲۸ دی ماه)، در جدول (۱) به نمایش در آمده است.

جدول۱- شاخص کیفیت هوای[۴] همدان در یک ماه اخیر- منبع: سامانه پایش کیفی کشور

• در فصلی که هوا رو به سرد شدن می‌رود به دلیل سرد و گرم شدن هوا و حرکت آلاینده‌ها به سمت بالا، درست زمانی که وزش باد به صورت افقی رخ نمی‌دهد، تجمع آلاینده‌ها اتفاق می‌افتد، در واقع آلاینده‌ها به صورت تصاعدی افزایش پیدا می‌کنند.
• انجام معاینه فنی – که تا ۱۲ درصد در کاهش آلودگی هوا تأثیرگذار است

۳- شاخص کیفیت هوا (Air Quality Index = AQI)  به طور کلی، شاخصی جهت گزارش روزانه کیفیت هوا است. این شاخص مردم را از کیفیت هوا پاک بودن یا آلوده بودن آن) آگاه می سازد و اثرات سلامتی مرتبط با آن را ارائه می کند. شاخص کیفیت هوا (AQI)  برای پنج آلاینده اصلی هوا یعنی ذرات معلق، دی اکسیدنیتروژن، ازن سطح زمین، منوکسیدکربن و دی اکسیدگوگرد محاسبه می شود.