پیام‌رسان تاریخ سرزمین پارس

*مهدی بیرانوند روژمان

*روزنامه‌نگار

ایلامی، اکدی، بابلی تنها دارنده مدرک دکترای جهان در شناخت و خواندن این زبان‌ها «پروفسور عبدالمجید ارفعی» پیام آور کوروش کبیر. تنها شاگرد زنده یاد «هلک». بزرگ مردی که این روزها با ویروس مخوف کرونا پنجه در پنجه درحال یک مبارزه  سخت است.

جنوبی است. فرزند مردم خون گرم بندرعباس شهریور «۱۳۱۸» در دامنه کوه «گنو» به دنیا آمد. تعلیم و تر بیت  را در محضر پدر شروع و بعد به مدرسه تاریخی «دارالفنون» رفت. با «بهرام بیضایی» و «داریوش آشوری» همکلاس بود. به توصیف زنده‌یاد «خانلری» به یادگیری زبان باستانی و تحصیل در آمریکا رفت. در دوران دبیرستان به طور خود آموز شروع به فراگیری زبان «پهلوی» و خواندن کتاب «اوستا» کرد. در محضر استاد «محمد جواد مشکور» پهلوی آموخت و برای یاد گیری زبان «اکدی» راهی دانشگاه پنسیلوانیا رفت. وی در این خصوص در مصاحبه‌ای با خبرگزاری تابناک گفت: «۲ سال در دانشگاه پنسیلوانیا اکدی خواندم، بعد از آن به شیکاگو رفتم و تا پنج سال همزمان با اکدی، ایلامی هم خواندم. اولین ایرانی فارغ‌التحصیل این رشته هستم، ایلامی را به واسطه کتیبه‌های بسیاری که از دوره‌های هخامنشی و از مناطقی چون شوش و فارس باقی مانده انتخاب کردم. در ارتباط با اکدی هم همین طور بود، شما تا وقتی اکدی یاد نگرفته‌اید قادر به درک ایلامی نخواهید بود. خیلی اوقات به کمک تاریخ بین‌النهرین است که قادر به نوشتن تاریخ ایلام خواهیم بود. البته رساله دکترایم را در ایلامی گرفتم، نخستین کسی هستم که در ارتباط با زبان ایلامی در دنیا درجه دکتری گرفته چراکه «ریچارد هلک» تنها کسی بود که به مقام استادی این زبان رسید.»

پروفسور عبدالمجید ارفعی پس از اخذ دانشنامه لیسانس زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران، در مهرماه سال ۱۳۴۴ به آمریکا رفت.  به مؤسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو رفت و که قبل تر هم گفته شد. وی تا هشت سال زیر نظر ریچارد هلک، از مشهورترین استادان خط و زبان ایلامی، به یادگیری زبان ایلامی و اکدی مشغول شد. در همان زمان با گل‌نوشته‌های ایلامی و کتیبه‌های تخت جمشید که به امانت نزد دانشگاه شیکاگو بود و ریچارد هلک در حال بررسی، خواندن و ترجمه آن‌ها بوده‌است، آشنا شد. هلک در آن دوران هر شب چند کتیبه خوانده شده را به ارفعی می‌داد تا او از روی متن ترجمه‌شده، کتیبه‌ها را بخواند. پس از مدتی هلک کتیبه‌های خوانده نشده را هم به ارفعی می‌داد. این تجربه بعدها به ارفعی در نوشتن کتاب «گل‌نوشته‌های باروی تخت جمشید» کمک می‌کند. عبدالمجید ارفعی اولین ایرانی است که در این رشته تحصیل کرد. همچنین او تنها متخصصی است که می‌تواند بقیه آن کتیبه‌ها را بخواند و آنها را ترجمه کند.

ارفعی در تیر ماه ۱۳۵۳ خورشیدی از رساله دکترای خود با عنوان «زمینه‌های جغرافیایی فارس بر اساس گل‌نوشته‌های تخت جمشید» دفاع کرد و با مدرک دکترا به تهران بازگشت. سپس نزد پرویز ناتل خانلری رفت و در فرهنگستان ادب و هنر ایران به همکاری پرداخت.

استاد ارفعی در دوران همکاری با خانلری در بین سال‌های ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۷ خورشیدی، گردآوری گنجینه بیشماری از مجلات، مقالات و کتاب‌های گوناگون درباره تاریخ ایران و جهان و گل‌نوشته‌ها و خط‌های خوانده‌شده‌است که در پژوهشکده علوم انسانی نگهداری می‌شود. ارزش دلاری این کتابخانه در زمان خرید بین ۳ تا ۴ میلیون دلار بوده که امروز ارزشی به مراتب بالاتر دارد. تالار کتیبه‌ها در موزه ملی ایران بین سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۲ توسط او و شاهرخ رزمجو ساخته و آماده شد. گفته می‌شود او و دانشجویانش حتی قفسه‌های این تالار را خودشان نصب کردند. چون خرید کتاب در آن زمان دشوار بود و این تالار نیز کتابی در اختیار نداشت، برای تأمین کتاب، ارفعی به پژوهشکده علوم انسانی مراجعه کرد تا از کتاب‌هایی که بیست سال پیش خودش سفارش داده بود فتوکپی تهیه کند.

بسیاری از لوح‌های گلی تخت جمشید و متن‌های حقوقی بین‌النهرین از روی کتیبه‌های تاریخی با تلاش ارفعی ترجمه شده‌است.

عبدالمجید ارفعی سابقه همکاری با بنیاد پژوهشی پارسه و پاسارگاد و بنیاد پژوهشی شوش را در کارنامه خود دارد. همکاری او با بنیاد پژوهشی پارسه پاسارگاد، منجر به خوانده شدن کتیبه‌های خزانه تخت‌جمشید شد که در موزه همان‌جا نگهداری می‌شد.

او نخستین ترجمه فارسی فرمان کوروش بزرگ (منشور کورش) را از روی مولاژی از اصل منشور، همراه با نسخه‌برداری جدید انجام داد.

عبدالمجید ارفعی به همراه جعفری دهقی از اساتید دانشگاه تهران در حال تحقیق و بررسی ترجمه دو کتیبه از بیستون است. بخش زبان ایلامی و بابلی (اکدی) این متنها به عهده ارفعی است.

حرف‌نویسی، آوانویسی، نگارش واژه‌نامه و همچنین بازنویسی متن‌ها به خط میخی و ترجمه آن‌ها به فارسی کار مشترکی است که آنها در این پروژه بر عهده دارند.

معروف ترین فعالیت عبدالمجید ارفعی ترجمه «منشور کورش کبیر» به زبان فارس است. وی به پیشنهاد بنیاد فرهنگ ایران به انگلستان رفت. عکسی از متن استوانه «کوروش کبیر» درموزه بریتانیا گرفت و پس از بازگشت به ایران ترجمه منشور را به پایان رساند.

ارفعی توانسته بود نخستین ایرانی در موسسه شرق شماسی شیکاگو باشد که خوانش الواح هخامنشی را با خطوط ایلامی فراگرفت و بخش زیادی ازاین الواح رانیز ترجمه کرد.

عبدالمجید ارفعی در روزهای هراسناک «جنگ جهانی دوم» که گروه کاوشگر الواح هخامنشی ایران را ترک کرد، شروع به فراگیری و هم زمان ترجمه متون الواح گلی کشف شده که نیمی ازآنان به زبان عیلامی بودند، کرد که نتایج آن در سال «۱۹۴۸» توسط جورج کمرون منتشر و چاپ شد.

حوادث آن روزگاران باعث خودکفایی «ارفعی» در بحث ترجمه الواح شد و توانست بعداز جنگ عالم گیر دوم مجدد با همکاری «هلک» مطالعات روی الواح تخت جمشید را آغاز کند که تعداد آن‌ها به «۲۰۸۷» می‌رسید.  پروفسور ارفعی در ادامه همکاری با هلک «۲۵۸۶» کتیبه و گل نبشته را در مجموعه تخت جمشید ترجمه و مطالعه کرد که نتایج آن آگاهی و اطلاعات امروزی جهان از تاریخ ایران قبل از اسلام در همه سطوح هست.

عبدالمجید ارفعی روز به روز و سال به سال پخته و باتجربه ترشد و کم کم به پیام آور تاریخ باستانی ایران بدل شد.

این حس ملی و علمی تنها به عبدالمجید در خانواده ارفعی ختم نمی‌شود.  بلکه خانواده استاد پرفسور دکتر عبدالمجید ارفعی همگی اهل دانش بوده و هستند که به عنوان نمونه برادر بزرگتر وی احمد شیمیدان است که هم اکنون بازنشست شده است و استاد دانشگاه صنعتی شریف بوده است. برادر دیگرشان دکتر حسام الدین ارفعی استاد دوره دکتری فیزیک در دانشگاه صنعتی شریف هستند که در سال ۱۳۴۴ با نمره ۲۰ در آزمون ورودی دانشگاه صنعتی شریف به عنوان نفر اول پذیرفته می‌شود. او که دکتری خود را در فیزیک نظری از دانشگاه برکلی دریافت کرده است از سال ۱۹۸۹ تاکنون با مرکز تحقیقات نظری و ریاضیات (پژوهشگاه دانش‌های بنیادی فعلی) همکاری دارد و رییس دانشکده ذرات بنیادی این مرکز است. پسر عموی وی مهندس شهاب الدین ارفعی نیز از معماران بنام ایران و استاد دانشگاه است.

فرزندان استاد نیز همگی راه علم را در پیش گرفته اند. آرش ارفعی در آمریکا دانشجوی دکتری سخت افزار کامپیوتر است. سورنا ارفعی کارشناس ارشد مهندسی برق و تنها دخترشان سریرا پزشک است.

همه با مقام و فضل علمی دکتر ارفعی آشنا هستند و نیاز به یادآوری خدمات بی‎نظیر و ارزشمند دکتر ارفعی در طول چندین دهه زندگی پربارشان بیش ازاین نیست. بدون تردید نام دکتر ارفعی در مجامع علمی و دانشگاهی در سراسر جهان یادآور ارزش‎هایی است که وی از فرهنگ ما برای ایران و جهان به ارمغان آوردند. تمام صفحات آثار وی برگ‎های زرینی است که برای غنای فرهنگ ملی ایران جایگاه ویژه‎ای دارد و استاد ما همچنان پرتوان روزها به کارشان ادامه می‎دهند و حاصل مطالعات‌شان برای خیل عظیم پژوهشگران، ایران‌شناسان و زبان‌شناسان در ایران و جهان مرتبه و جایگاه خودش را دارد و همه از آثارشان بهره‎مند هستند.

متاسفانه وی این روزها درگیر «ویروس کرونا » و در بیمارستان «مسیح دانشوری» بستری شده اند که برای وی آرزوی بهبودی داریم.