یادنامه عارف قزوینی با عنوان «سراینده رهایی ایران» در هفتصد و چهل و پنج صفحه، به اهتمام «مهدی به‌خیال» نویسنده و پژوهشگر همدانی توسط انتشارات نگاه منتشر شد.
📚سراینده‌ی رهایی ایران (یادنامه‌ی عارف قزوینی)
🔹 به اهتمام: مهدی به‌خیال
🔹 انتشارات نگاه
🔹 چاپ اول: ۱۳۹۹
🔹 قطع وزیری: ۷۴۵ صفحه
🔹 قیمت: ۱۴۵۰۰۰ تومان
از مقدمه مؤلف
درباره تاریخ مشروطیت تاکنون پژوهشهای بسیار و ارزشمندی انجام گرفته؛ اما تاریخ ادبیات مشروطه همچنان عرصهای فراخ و نکاویده است و آن‌چه در باب سرآمدان شعر و ادب آن روزگار مانند ملکالشعرای بهار، میرزاده‌ی عشقی، ایرج میرزا، فرخی یزدی، نسیم شمال، علی‌اکبر دهخدا، لاهوتی و… به قلم آمده انگشت‌شمار بوده است. عارف قزوینی شاعر محبوب و مردمی عصر مشروطه نیز از این جریان برکنار نبوده و همین امر ضرورت تحقیق و اندیشه در این حوزه را ناگزیر کرده است.
عارف قزوینی در عمر کوتاهی که داشت پیشآمدهای مختلفی را از سر گذراند و با تمام ماجراها و پست و بلندیهایی که از محیط خانوادگی تا عرصه سیاست و ادبیات خواسته یا ناخواسته برای او رخ داد از او شاعری یکّه و تنها ساخت و با آن‌که بسیار مورد طعن و انکار سیاسیون عافیتجو و ادیبان سنتی بود؛ اما همواره و تا واپسین لحظات زندگی، وطنپرستی صادق و بیریا باقی ماند.
عارف دوره نوجوانی و جوانی خود را در دوران مظفرالدینشاه گذراند و با جهدی که در راه آزادی و مشروطه‌خواهی به خرج داد و مصائبی که دید، خود به تکه‌ای از تاریخ مشروطه بدل شد. او در طول ۵۴ سال زندگی، راههای بسیار پیمود شعر ساخت، تصنیف سرود و آواز خواند، و حتی خوشنویسی کرد و سرانجام موسیقی‌شناس و تصنیفسازی برجسته شد؛ تا آن‌جا که حتی مخالفان او چون بدین اقلیم می‌رسیدند سپر انداخته و بیچون و چند، او را تصنیفسازی درخشان می‌شمردند.
در مورد زندگی و آثار عارف در زمینههای اجتماعی، سیاسی، هنری و ادبی به‌تفصیل در مقالات پیشرو سخن گفته شده و تکرار آن در این مجال بایسته نیست.
مجموعه حاضر که حاصل قریب ۱۰ سال جستجو و تحقیق درباره عارف است انتخابی است از مقالات، گفتارها و گفتگوهایی که درباره زندگی و سروده‌های «یگانه شاعر ملّی ایران» طی ۸۰ سال گذشته در کتابها و نشریات مختلف ـ‌از دوران حیات عارف تاکنون‌ـ منتشر شده است. البته با کسب اجازه از نویسندگان مقالات.
بخشی از مقالات که پیش‌تر به چاپ رسیده بدون تغییر و بخشی دیگر برای طبع در مجموعه حاضر توسط مؤلفان گرامی بازنگریسته شده و پارهای دیگر برای نخستین‌بار است که در این یادنامه به طبع سپرده میشود. این گفتارها شامل بررسی زندگی، شعر و تصنیفهای عارف، جایگاه عارف در شعر و ادب عصر مشروطه، مناسبات عارف با معاصران و دوستیها و دشمنیهای متقابل و از جمله عیان شدن آن‌چه به مخاصمه او و ایرج میرزا کشید، خاطراتی از مشاهیر که با او دوستی، مکاتبه یا حشر و نشر داشتهاند، سرنوشت چاپ آثار عارف در دوران حیات و پس از مرگ، سوگسرودههایی برای عارف و حتی تنها گفتار مکتوبی که از جیران ـ‌خدمتکار با وفای عارف‌ـ برجای مانده است.
در ترتیب مقالات سعی بر آن بوده تا حد مقدور سیر زندگانی شاعر در چند بخش به تفکیک و برحسب توالی تاریخی رعایت شود. تعدادی از مقالات از نشریات و کتابهای دههی ۲۰ هجری شمسی برگزیده شده و علاوه بر غلطهای چاپی، رسم‌الخطی متفاوت با آن‌چه امروز متعارف است دارد و ازینرو برای یکدست شدنِ متن کتاب، به‌صورت نوشتاریِ معیار درآمده؛ دیگر آن‌که بعضی تصنیفها و شعرهای عارف به صورتهای متفاوتی در مقالات آمده که ناگزیر آن‌ها را به همان شکل آوردیم…
«سراینده رهایی ایران» که عنوان یادنامه بدان مُزین است از نام مقاله دکتر «محمدعلی اسلامی‌ندوشن» گرفته شده که این امر هم به پیشنهاد دکتر «محمدرضا شفیعی‌کدکنی» صورت گرفت.
***
مروری بر فهرست مقالات یادنامه عارف قزوینی:
پیش‌گفتار/ مهدی به‌خیال
🔹 سیری در زندگی و آثار
عارف در گذرگاه تاریخ/ محمدعلی سپانلو
عارف شاعرِ ملّی ایران/ دکتر محمدرضا شفیعی‌کدکنی
عارف از همه برای من عزیزتر است/ دکتر محمدابراهیم باستانی‌پاریزی
گشت‌و‌گذاری در آثار و زندگی عارف/ یحیی آرین‌پور
ترانه‌ی ملّی/ دکتر غلامحسین یوسفی
سراینده رهایی ایران/ دکتر محمدعلی اسلامی‌ندوشن
درون‌مایه‌های شعر مشروطه (ناسیونالیسم و تجدد)/ ماشاءالله آجودانی
عارف قزوینی و ناسیونالیسم رمانتیک/ دکتر محمدعلی همایونکاتوزیان
رمانتیسم عارف/ دکتر مسعود جعفری
یک غزل میهنی: «پیام آزادی» عارف/ دکتر احمد کریمی‌حکاک
قصه‌ی پرغصه یا رُمان حقیقی/ شاهرخ مسکوب
آواره‌ی آزادی/ سعید پورعظیمی
شاعران برجسته دوره مشروطه/ مادام وراکوبیچکووا/ ترجمه یعقوب آژند
عارف شاعر مردم/ گ. گ. گامین/ ترجمه غلامحسین متین
نیمرخ عارف/ محمد قائد
پیش‌بینی ملک‌الشعرا بهار در مورد عارف/ دکتر محمدجعفر محجوب
آواز گمشده (سرود‌خوان آزادی)/ رکن‌الدین خسروی
چهره رنج‌دیده انقلاب/ جواد مجابی
🔹 از تصنیفسازی تا برپایی کنسرت
نگاهی به تصنیفهای عارف/ ارشد تهماسبی
تاریخ نمایش‌های عارف/ محمد گلبن
تصنیف عارف را در بغداد هم می‌خواندند/ سید محمدعلی جمالزاده
عارف روزش بهتر از شبش بود/ گفتگو با علینقی وزیری
دردسرهای تصنیف عارف/ دکتر ساسان سپنتا
عارف شاعر سنگر و سرودهای میهنی/ حسینعلی ملاح
خاطره‌ای از عارف قزوینی/ عبدالحسین سپنتا
صدای عارف دو دانگ بود/ گفتگو با علی‌اکبر شهنازی
خواهش عارف برای تصنیف شوستر/ گفتگو با عبدالله دوامی
دُردانه‌ی انقلاب مشروطه/ صدیق تعریف
به یاد تصنیف‌سرا و شاعر انقلابی معاصر ایران/ محمدرضا لطفی
کنسرت من با عارف/ حبیب‌الله مشیرهمایون (شهردار)
نگاهی به تصنیفهای عارف/ دکتر هدایت‌الله نیرسینا
درویش‌خان در کنسرت عارف/ روح‌الله خالقی
یادی از عارف/ دکتر صادقِ رضازاده شفق
سه‌چهره از عارف/ داوود پیرنیا
عارف موسیقی‌دانی حساس و میهن‌پرست/ غوغا خلعتبری
صدای مشروطیت ناکام ایران/ سید علیرضا میرعلینقی
سرگذشت موسیقی ایران/ روح‌الله خالقی
شعر و حکمت/ محمدحسین شهریار
عارف بر اساس پیشامدهای کشور تصنیف می‌ساخت/ گفتگوی بنان و مهرتاش
🔹 خاطرات و یادها
خاطرات سیاسی، ادبی، جوانی/ سعید نفیسی
خاطرات رسام ارژنگی از عارف قزوینی/ اسماعیل جمشیدی
تأثیر حرف‌های عارف و شوخی او با سردار شجاع/ نظام‌السلطنه مافی
عارف قزوینی و ملک‌الشعرا بهار/ یحیی ریحان (سمیعیان)
شورانگیزترین عشقِ قرن بیستم/ جمشید صداقت‌نژاد
با عارف در سفر به اصفهان/ شاپور لواء مختاری
روابط ملک‌الشعرا بهار و عارف قزوینی/ احمد نیکوهمت
مقالاتی که مایه اختلاف بهار و عارف شد/ کاظم پزشکی
عارف محافظه‌کار نبود/ محمدرضا هَزار
عارف عُرف‌شکن/ فریبرز ساکی‌مهر
یادگار عارف/ دکتر غلامعلی رعدی‌آدرخشی
شکایت از عارف به آقای دینشاه/ ملک‌الشعرا بهار
🔹 سفری پرحاشیه
عارف و قیام خراسان/ سید علی آذری
کینه‌ی عارف از قوام‌السلطنه/ عباس خلیلی
من شاهد قتل کلنل محمدتقی‌خان بودم/ اسماعیل‌خان بهادر
🔹 شازده قاجار و شاعر ملّی
اِخْوانیاتِ عارف‌نامه ایرج/ دکتر محمدعلی همایونکاتوزیان
عارف و عارف‌نامه ایرج میرزا/ دکتر محمدجعفر محجوب
علت اختلاف ایرج و عارف/ سید علی آذری
توهین ایرج میرزا عارف را پیر کرد/ سید مهدی فرخ (معتصم‌السلطنه)
بی‌مهری نابخشودنی ایرج در حق عارف/ نصرت‌الله فتحی
پیرامون عارف‌نامه ایرج میرزا/ غلامرضا ریاضی
منتقدین عارف‌نامه/ نصرت‌الله فتحی
🔹 سرنوشت چاپ آثار
اولین چاپ دیوان عارف در برلین/ حسین کاظم‌زاده ایرانشهر
سرگذشت اسف‌انگیز چاپ دیوان عارف قزوینی/ عبدالرحمان سیف‌آزاد
سیف‌آزاد، نام مرا از روی کتاب عارف برداشت/ سید هادی حائری (کورش)
چاپ آثار عارف در بمبئی/ عبدالحسین سپنتا
انتشارات امیرکبیر دیوان عارف را منتشر کرد/ عبدالرحیم جعفری
عارف قزوینی و سرنوشت چاپ آثارش/ مهدی به‌خیال
🔹 آخرین سفر
پدرم با عارف در همدان تبعید بود/ دکتر شرف‌الدین خراسانی
من شیخ ابوالقاسم قزوینی هستم/ سید جواد بدیع‌زاده
سه‌روز در خدمت عارف قزوینی/ ابراهیم صفایی
سفری که به غرب کردیم/ احمد کسروی
عارف، ظلی، دانشفر و عموجان/ امیرشهاب رضویان
آشتی وحید و عارف/ بدیع همدانی
وحید دستگردی و عارف قزوینی/ ابراهیم صفایی
عارف در جشن مدرسه آمریکایی (همدان)/ فریدالدوله گلگون
اولین کنسرت من و عارف در همدان/ قمرالملوک وزیری
تنها مونس عارف/ گفت‌وگوی قاسم برنا با جیران
آخرین روزهای تأثرانگیز زندگی عارف/ ربیع مشفق همدانی
به دیدار عارف رفتم/ سید معزالدین مهدوی
طالع همدانی از دیدارش با عارف می‌گوید/ علی جهانپور
🔹 مرگ صدای مشروطه
مناقشه در دفن عارف/ دکتر حسن فاتح
اعلامیه درگذشت عارف/ میرزا مهدی‌خان بدیع‌الحکما
خبر درگذشت عارف قزوینی/ روزنامه‌ی شفق سرخ
عارف قزوینی درگذشت/ روزنامه‌ی اطلاعات
خبر درگذشت عارف/ روزنامه‌ی عصر آزادی/ مدیرزاده
مردی یکرنگ از جهان رفت/ سید احمد کسروی
دوست روحانی ما عارف/ دکتر صادق رضازاده شفق
عارف زنده جاوید است/ رحیم نامور
عارف در ترکیه قفقاز و بین‌النهرین/ علی جواهر‌‌کلام
عارف در آرامگاه بوعلی/ فرزاد سپهر
🔹 در رثای عارف به یاد شاعر
در رثای عارف قزوینی/ ملک‌الشعرا بهار
ساز و آواز بعد از عارف/ عبدالحسین سپنتا
تند باد اجل از باغ ادب برد گُلی/ زند‌دخت شیرازی
نثار روان عارف/ عبدالعلی ادیب برومند
به روان عارف/ رسام ارژنگی
بنشین به یادم شبی (به‌یاد عارف)/ هوشنگ ابتهاج (ﻫ.ا. سایه)
برای عارف و گریه را به مستی بهانه/ احمد حیدربیگی