شهرک‌های جدید، اشتباهات قدیم
همدان در چرخه معیوب برنامه‌ریزی
دکتر سید محمد جواد حسینی مرصع/کنشگر مسائل شهری
برنامه‌ریزی کاربری اراضی به‌عنوان یکی از ابزارهای اساسی توسعه پایدار، به مدیریت و تخصیص بهینه اراضی جهت استفاده‌های مختلف می‌پردازد. این فرآیند شامل تصمیم‌گیری‌های استراتژیک در مورد نحوه استفاده از زمین‌ها برای مسکن، کشاورزی، ، تجارت، صنعت و فضای سبز و … است .در دنیای امروز،کمبود منابع طبیعی نظیر آب و اراضی قابل کشت، نیازمند مدیریت هوشمندانه است تا به حفظ این منابع و تأمین نیازهای آینده کمک کند. به همین ترتیب، افزایش جمعیت و نیاز به توسعه شهری فشار قابل توجهی بر اراضی کشاورزی و طبیعی وارد می‌آورد. از سویی دیگر، مداخلات انسانی، شامل توسعه بی‌رویه و تغییرات کاربری بدون برنامه‌ریزی مناسب، می‌تواند به تخریب محیط زیست و کاهش تنوع زیستی منجر شود. نهایتاً، تضاد منافع بین گروه‌های مختلف مانند ساکنان شهری، کشاورزان، صنعتگران و… ، به یکی از چالش‌های پیچیده در برنامه‌ریزی کاربری اراضی تبدیل شده است. این شرایط نیاز به رویکردهای جامع و هماهنگ در مدیریت منابع طبیعی و برنامه‌ریزی شهری را ضروری می‌سازد.
شهر همدان با گذشت چندین دهه از برنامه‌ریزی‌های شهری صورت گرفته برای آن، اکنون با چالش‌های متعددی در زمینه‌های مختلف کاربری اراضی مواجه است. با وجود این واقعیت که برنامه‌های شهری، به‌ویژه برنامه‌های بلندمدت در بسیاری از نقاط دنیا به دلیل عوامل متغیر و تأثیرگذار در شرایط شهر، به سختی قابل تحقق هستند، تلاش برای متعادل‌سازی بهره‌برداری از اراضی موجود در شهر و مناطق اطراف آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این متعادل‌سازی نیازمند کنترل و بازنگری مداوم در تصمیم‌گیری‌ها و نگرش‌های تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان است. در صورت موفقیت در این زمینه، می‌توان شاهد پیشرفت‌هایی در بهبود شرایط زندگی شهروندان و افزایش کیفیت زندگی آنها بود. در غیر این صورت، شهر ممکن است به عواقب منفی و مشکلاتی جدی در عملکرد خود و کیفیت زندگی شهروندان دچار شود.
شهر همدان امروز با چالش‌های قابل توجهی روبه‌رو است که ریشه در تغییرات پیشبینی نشده و برنامه‌ریزی نادرست در کاربری اراضی دارد تغییر شکل همدان از یک شهر کم ارتفاع و کم‌تراکم به یک شهر فشرده و مرتفع با ساخت آپارتمان‌های چندین واحدی، منجر به تضعیف سرانه‌های شهری شده است و جبران این کم و کاستی‌ها بعضا منجر به تغییر کاربری‌های خودسرانه مانند استفاده از منازل مسکونی به عنوان مدارس غیر دولتی و یا تبدیل آنها به کاربری‌های تجاری و درمانی شده است. این‌دست تغییر کاربری‌ها به علت مشکلاتی چون عدم جانمایی مناسب و برنامه ریزی شده به ایجاد گره‌های ترافیکی و نارضایتی شهروندان دامن زده است بنابراین افزایش ملال آور حجم ترافیک وسایل نقلیه در معابر و نیز کمبود فضاهای آموزشی، خدماتی ، درمانی و همچنین فضاهای سبز نشان‌دهنده عواقب ناگوار این تراکم بی‌برنامه است.
متأسفانه، این مشکلات در بازنگریی اخیر طرح جامع نیز به طور کامل حل نشده است و نتیجه این کمبودها و برنامه‌ریزی‌های ناکارآمد، از هم‌اکنون در آینده این شهر مشهود است. از جمله شهرک‌های جدید و در حال ساخت که برای تامین نیاز مسکن اقشار فاقد مسکن در نظر گرفته شده است. مکان‌یابی و جانمایی نامناسب و فاصله زیاد از خدمات و امکانات شهری، و عدم رعایت سرانه استاندارد فضاهای شهری، معضلات بیشتری را در پیش رو دارند. برای مثال شهرک یا کوی پرواز با جانمایی در مجاورت فرودگاه (!) و دسترسی از بلوار تندرو شهید همدانی و با فاصله زیاد از خدمات و امکانات شهر همدان و با پیشبینی جمعیتی حدود ۵۰ هزار نفر از نظر سرانه کاربری اراضی در وضعیت غیر قابل قبولی قرار دارد به طوری که برای نمونه زمین در نظرگرفته شده برای احداث مدارس کوی پرواز تنها شش لکه محدود با کاربری آموزشی است که کمتر از یک دهم نیاز واقعی این محل را پوشش می‌دهد. افزایش جمعیت در بلوار فرودگاه برای تأمین نیازهای روزمره، خطرات و ترافیک ناشی از تردد در این مسیر شلوغ برای دانش‌آموزان و خانواده‌ها، و تبدیل واحدهای مسکونی به دیگر کاربری‌ها، نظیر مدارس و مراکز خدماتی، به وضوح از تکرار اشتباهات گذشته مدیریت شهری همدان در شهرک‌های جدید حکایت دارد.
بنابراین، انتظار می‌رود مسئولان مدیریت شهری با درس گرفتن از اشتباهات گذشته، گام‌های مؤثری برای بهبود شرایط شهر بردارند. تکرار این خطاها نه تنها به مشکلات موجود دامن می‌زند، بلکه شهری را به وجود می‌آورد که در آن شهروندان برای تأمین نیازهای روزمره خود با مشکلات فراوانی روبه‌رو هستند؛ لذا اتخاذ رویکردی جدی و مبتنی بر نیازهای واقعی جامعه، می‌تواند به ارتقاء کیفیت زندگی در همدان کمک کند و از تکرار معضلات جدی در آینده جلوگیری نماید.