کتابِ کتاب‌هایِ نگارِ مکتب نرفتهِ همدانی

*بابک رضاپور جمور

*نویسنده و پژوهشگر

به تازگی کتابی از جنس و گونه تاریخ شفاهی با عنوان «در روشنایِ دانش» منتشرشده که حاصل گفتگوی دکتر «سعید پورعظیمی» با «علیرضا ذکاوتی قراگوزلو» مترجم و نویسنده  مشهور و صاحب‌نام همدانی است. اهل فرهنگ و علاقمندان به ادبیات فارسی و عربی و تاریخ ادیان و فرق اسلامی به خوبی با نام و آثار ذکاوتی همدانی آشنایند، یا دستکم می‌دانند ذکاوتی همدانی از معدود نویسندگان و مترجمان کشورمان است که در دو نوبت، برنده جایزه مشهور کتاب سال جمهوری اسلامی شده است. بار یکم برای ترجمه پاک و ارزنده و حواشی خود افزوده بر کتاب «تمدّن اسلامی در قرن چهارم» آدام متز در سال۱۳۶۳و بار دوم برای کتاب «نظام اداری مسلمانان» در سال ۱۳۸۵خورشیدی، که هر دو کتاب، از منابع و ماخذ مشهورند.

کتاب در روشنای دانش در چهار فصل و ۴۵۵ صفحه تنظیم شده است. فصل یکم زیست‌نامه مختصری است که به زندگی، تحصیل و شرح احوال ایشان و خاندان ذکاوتی اختصاص دارد. فصل دوم به معرفی آثار ایشان پرداخته که حاوی نکات جالب و خواندنی بسیاری درباره انگیزه تألیف یا ترجمه و محتوای  آثار است. فصل سوم با عنوان «دیدگاه‌ها و نکته‌‌ها»خواندنی‌ترین و به تعبیر درست؛ مهّم‌ترین و ماندنی‌ترین و درخشان‌ترین فصول کتاب است که حسب فرآیند گفتگو و ترتیب پرسش‌ها و پاسخ‌ها، در پنج بخش: مباحث قرآنی، حدیثی، فرق و مذاهب و اندیشه‌ورزان، مباحث فقهی و ادبی و تاریخی- اجتماعی و موضوع کتاب و پژوهش عرضه شده است. فصل چهارم یا فصل پایانی هم با عنوان «خاطرات استاد» حاوی نکات قابل تامل و تدبّری از همدان قدیم و ایام انقلاب و مسائل دیگر است.

از آن‌جا که جنس این کتاب نزدیک به گونه پژوهشی تاریخ شفاهی است، خوب است پیش از آن‌که نگاهی کوتاه به کتاب در روشنای دانش و محتوایش افکنیم، اشاره مختصری به چیستی و کارکرد تاریخ شفاهی داشته باشیم. تاریخ شفاهی واژه یا عبارتی بی‌نهایت نادقیق است، امّا در حقیقت، تنها چیزی است که نسل‌های حال و آینده را با سرشت، سرنوشت و دستاوردهای حاملان سنّت و فرهنگ آشنا می‌سازد، چراکه مصاحبه‌شونده از منظر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی یا نظامی مورد وثوق بوده و مطالبی مهّم یا آگاهی ارزشمندی برای گفتن دارد.

در تعریف تاریخ شفاهی خلاصه‌وار ‌توان گفت: تاریخ شفاهی گفتگویی است قاعده‌مند، آگاهانه و از سر رضایت بین دو نفر، درباره بُعد یا ابعاد رویدادها یا فرهنگ جایی از جهان که برای ثبت و ضبط و بدل شدن به یک سند/ داکیومنت انجام می‌شود. در پی طرح اولین پرسش و عرضه نخستین پاسخ، فرآیندی شکل می گیرد که صُورت و سیرت پرسش ها و پاسخ‌های بعدی را تا اتمام گفتگو که می‌تواند کوتاه یا طولانی‌مدّت باشد، شکل می‌دهد. به قول آلِساندرو پورتِلی، از نظریه‌پردازان تاریخ شفاهی: کُنش و واکُنشی را که منبع/ راوی و مورخ یعنی مصاحبه‌گر درحین مواجهه با یکدیگر در جلسه مصاحبه از خود بروز می‌دهند تاریخ شفاهی می‌نامند.

برای ایرانیان، شاید تاریخ شفاهی امری نوظهور و چهل ساله باشد، امّا در کشورهای مدرن و توسعه‌یافته و طیّ۱۵۰ سال گذشته، شیوه‌ای رایج در تاریخ‌نگاری عمومی و اختصاصی بوده است. اعتقاد عمومی بر آن است که تاریخ شفاهی به مثابه گونه‌ای از گونه‌های پژوهشی با کارهای پروفسور آلن نِوینز Allan Nevins  در دانشگاه کلمبیای امریکا و در دهه ۱۹۴۰م پا به عرصه وجود گذاشت. نوینز نخست کسی بود که با نگاهی آینده‌نگرانه، تلاشی قاعده‌مند را برای ثبت، طبقه‌بندی و نگهداری از خاطرات و نظرات فردی یا جمعی آغاز کرد. خاطرات و نظراتی که از نگاه نوینز دارای نوعی ارزش و اهمیت بودند.

این‌که دقیقاً «چه کسی» در حال سخن گفتن است را رابطه راوی/ مصاحبه‌شونده با مفهوم آگاهی و موضوعات مورد بحث تعیین می‌‌کند. معمولاً پرسش مصاحبه‌گر برای راویان خوش‌سخن همچون ذکاوتی همدانی، عرصه‌ای از عرصات عرضه آگاهی و دانش و فرزانش است. دامنه موضوعات و عناوین مصاحبه‌ها هم بسیار گسترده است و شامل هر چیزی می‌شود، از معروف‌ترین وقایع تاریخی گرفته تا خصوصی‌ترین جزئیات زندگی راوی و معمولاً چیزی که گفته نمی‌شود به اندازه یا حتّی بیشتر از چیزی که گفته می‌شود، اهمیت دارد.

در ایرانِ پیش از انقلاب، تاریخ شفاهی به مثابه یک شیوه پژوهشی امری ناشناخته و نوع عامیانه‌اش محدود به مطبوعات زرد و بیشتر مصاحبه‌های حتّی دروغین درباره نحوه زندگی هنرمندان دُون‌پایه بود. امّا با وقوع پیاپی انقلاب، جنگ تحمیلی هشت ساله، تحولات ریز و درشت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و مهاجرت نخبگان و غیرنخبگان به کشورهای خارجی و مشخصاً تحت تاثیر سنّت تاریخ‌نگاری شفاهی در امریکا، به تدریج تاریخ شفاهی ایرانی هم ظهور کرد و با عرضه مجموعه مصاحبه ۲۰ جلدیِ تاریخ شفاهیِ ایرانِ دانشگاه هاروارد در برون مرز و انتشار مجموعه مصاحبه‌های بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی و راویان جنگ، در درون مرز اهمیت و اعتبار یافت.

کتاب در روشنایِ دانش در حقیقت از جنس تاریخ شفاهی و مبتنی بر مصاحبه با علیرضا ذکاوتی قراگوزلوی همدانی است که بی‌گمان مذاق علاقمندان به ایشان را سخت شیرین خواهد کرد. امّا بی هیچ  اغراقی باید گفت که خواندنش به هیچ وجه راحت نیست، چراکه از جنس گفتگوی مبتنی بر شرح خاطرات نیست و تعداد صفحات ناچیزی که به زندگی شخصی ذکاوتی اختصاص یافته، علاوه بر این‌که نشانه افتادگی و فروتنی مشهور ایشان است، فرصتی فراهم کرده که ایشان انبوهی از از اطلاع و آگاهی ناب و ارزشمند و چالش برانگیز را در کوتاه‌ترین جملات و مختصرترین عبارات از ذهن به زبان جاری سازند که به واسطه آن، کتاب بدل به دانشنامه‌ای کم حجم شده که خوانش و فهمش حتّی برای خواننده اهل اصطلاح هم چالشی سخت است.

به عبارت ساده‌تر، کتاب در روشنایِ دانش نه یک کتاب، که مجموعی از کتاب‌هاست و گویا ذکاوتی همدانی با پذیرفتن این مصاحبه و بیان چکیده یافته‌هایش از چند دهه خوانش و پژوهش و فرزانش را که به هر علتی تاکنون نتوانسته یا نخواسته بیان کند، در قالب کلماتی دقیق و جملاتی صریح و آشکارا تراش خورده از ذهن بر زبان جاری ساخته و گوهر تفکر و فرزانشش را به رایگان و به مثابه میراثی گرانقدر برای پژوهشگران بعد از خود به یادگار گذاشته است، گو این‌که در آخرین صفحات کتاب، با صراحت مثال‌زدنی و نقد نظام آموزش و پرورش و تعلیم و تعلم در ایران کنونی، از برآمدن پژوهشگرانی که پوینده راهش باشند، اظهار ناامیدی کرده است.

خصلت غافلگیری کتاب در روشنایِ دانش از همان صفحه نخست آغاز می‌شود، آن‌جا که ذکاوتی از خُودخُوانی و خُودرُویی و به تَن خویشتن برآمدنش سخن گفته و این‌که به رسم مرسوم زمانه ما، تحصیلات دانشگاهی ندارد و پس از گرفتن مدرک دیپلم بنا به دلایلی که شرح داده مشغول کار شده، اما عادت یا به اعتباری اعتیاد به مطالعه و تفکر را که از کودکی در نهادش بوده رها نکرده و به اعتبار عربی دانی عمیق و فارسی خوانی هوشمندانه، به شیوه اساتید قدیم و با تلاش و پویش شخصی، به درجاتی از فرزانگی دست یافته که رهگشای او به سوی ترجمه‌های عالی از عربی به فارسی و تالیفات گران‌سنگ به زبان و خط نیاکانی شده، نگارِ به مکتب نرفته همدانی را مسئله آموزِ صد مدرس ایرانی کرده است.

ذکاوتی از خاندانی برآمده است که پیشینیانش همه از قبیله علم و دوستدار دانش بوده‌اند و خود نیز چنان تیزهوشی و حافظه‌ای داشته که مقدمات و مکملات ادب عربی و فارسی را به همّت خویش به پایان برده و هیچ کتابخانه در دسترسی هم نبوده که کتب معتبر و ارزشمندش را نخوانده و از نظر نگذرانده باشد.

بی‌شک برآمدن فرزانه‌ای چون ذکاوتی و در شهرستانی کوچک چون همدان دهه‌های۳۰ و ۴۰ خورشیدی، بیش و پیش از هر چیز، محصول علاقه فطری ایشان به مقوله دانش و ارزش آگاهی بوده و از همین روست که بی هیچ اغراقی، هر صفحه از کتاب در روشنایِ دانش، خود بابی است از ابواب تاریخ و ادب و ملل و نحل که جمع آمدنش در یک فرد و در ایران معاصر که عرصه، عرصه آدم‌های تک‌ساحتی و چشم دوخته به گفته‌ها و نوشته‌های ایران‌شناسان غربی یا ایرانیان غرب‌نشین است، شگفت و باورنکردنی می‌نماید.

با این‌که نویسنده این سطور، قریب ۴۰ سال و به طور منظم خواننده مقالات و کتب ذکاوتی بوده و گهگاه هم فرصت خوشه چینی از محضرشان را داشته و متوجه کمالات نامتعارف و چند ساحتی ایشان شده، امّا با خواندن کتاب در روشنای دانش یقین پیدا کرده که ایشان از جمله حاملان تکرارناشدنی ادب و فرهنگ ایرانی و اسلامی است.

تسلط شگرف ذکاوتی به جزئیات و ظرائف ادبی و تاریخی متون قدیم و جدید فارسی و عربی، به راستی امری است فراتر از حدّ طبیعی و اگر کتاب را با دقت و حوصله بخوانیم، به راحتی درمی‌یابیم که مصاحبه‌کننده محترم که خود دانش آموخته دکترای زبان و ادبیات فارسی است، پس از گذار از احوالات شخصی و به گاه طرح نخستین پرسش تخصصی در دام و دامان ذکاوت ذکاوتی همدانی افتاده و از آن پس تا فرجامین صفحه کتاب، این راوی/ مصاحبه‌شونده است که با دقّت تمام و طرح نکته‌ها و بعضاً مسائل مورد بحث و مناقشه در تاریخ ایران و اسلام، هدایت مصاحبه و مصاحبه‌کننده را به دست گرفته و چکیده و نتیجه چند دهه خوانش و فرزانش را در قالب صریح‌ترین کلمات و برنده‌ترین تعابیر در اختیار خواننده قرار داده است.

از حیث محتوا و رویارویی خواننده عام و خاص با این کتاب هم باید گفت که خواندن کتاب در روشنایِ دانش همچون سرآیش شعر ناب، امری سهل و ممتنع است، ساده است چون به زبان فارسی است که همه باسوادان ایرانی و غیرایرانی از آن آگاهند. امّا و به راستی کتابی است سخت مُمتنع و گاه دست‌نایافتنی و محتاج رجوع مکرر خواننده به منابع و مآخذ، و نیک پیداست که خواندن این کتاب توسط کسی که آگاهی دقیق و موثر و منضبطی از تاریخ ایران و اسلام ندارد و با مقدمات علومی چون تاریخ، تورات، انجیل، قران، تفسیر، حدیث، عرفانیات شرقی، فرق اسلامی و ایران  و در یک کلام همه جوانب ایرانیت و اسلامیت آشنا نیست، تا چه حد می‌تواند مشکل و چالش انگیز باشد.

به گمان من، همه ابواب و فصول این کتاب طلایی و خواندنی و آموختنی است، اما نه حسب توصیه که حسب تجربه شخصی، فصل چهارم و آن‌جا که نگار مکتب نرفته همدانی، بر ضرورت عربی دانی از برای فهم دقیق تاریخ ایران و اسلام اشاره کرده و در ادامه مباحثی چون ماجرای برآمدن اسلام، زندگی شخصی پیامبر، موضوع امامت و خلافت، شباهت‌ها و تفاوت‌های خلافت اموی و عباسی، خیزش ایرانیان در برابر اعراب، نهضت شعوبیه، پیدایی اخوان الصفا،برآمدن تصوف و عرفان اسلامی، برآیش ترکان آن سوی دریای مازندران، حمله مغول، تفاوت سبک‌های شعر هندی و خراسانی، مفهوم معاد و تفاوت معاد جسمانی و روحانی از نظر بزرگان قدیم و جدید، تاویل و تاول گرائی، معرفی ابن عربی و آثارش، مسائل عصر صفویه و موضوع پیدایی و تاثیر فرقی چون اسماعیلیه و فاطمیون و نقطویون و حروفیه و تاثیرشان در برآیش شیخ احمد احسایی و مذهب شیخیه و مدعیات بابیه سید علی محمّد شیرازی و در یک جمله کلیات اسلامیت و ایرانیت را پیش کشیده و گاه بی‌رحمانه مورد نقد و برسی قرار داده، درخشان‌ترین فصل این کتاب ارزشمند و بی‌نظیر است.

و عجبا، هنگامی که خواننده اهل اصطلاح، از ب بسم اللّه تا ت تمت کتاب در روشنای دانش را بخواند، تازه میل به دوباره خواندن و این بار با میل و کششی از جنس تشنگی منجر به فرزانگی، در وی جوانه می‌زند. چراکه سیلاب سهمناک آگاهی و فرزانش نهفته در خوانش یکم این کتاب، چونان سیلی کوبنده که به پایآب رسیده باشد، اندکی فروکش کرده و بذر آگاهی فکری در رسوبات سیل فرزانگی شروع به جوانه زدن می‌کند و درمی‌یابد که در عرصه دانستگی و ندانستگی یا به تعبیر قدما: علم و جهل بشر نسبت به خود و گذشته و حال و آینده، چه بسیار مفاهیم و مضامینی بوده که تا آن زمان قطعی و عین حقیقت و  آگاهی می‌پنداشته که در عالم واقع، چیزی جز وَهم و خیال و در بهترین حالش، گوشه‌ای بس ناچیز نه از حقیقت، بلکه مقدمات موضوعی بوده که همان را هم، تندآب کوبنده کتاب با خود برده و وی ناچار را می‌سازد تا باری دیگر و این بار با  همه سعه صدر و چشم و گوش گشاده‌تر به حقایق امور بنگرد تا بلکه به تعبیر ذکاوتی همدانی با خاک برداری از «آوار فرهنگی» اعصارمختلف تاریخ و تمدّن ایران‌زمین، بتواند به درستی و راستی و به شیوه فرزانش و به تن خویش برخاستن ذکاوتی همدانی، تکلیف تاریخی خود را با «آوار سنگین فرهنگی» یک بار و برای همیشه روشن سازد.

از جمیع تمدّن‌های کهن بشری مانند سومر و مصر و بابل و یونان، تنها ملّتی که هنوز میراث تاریخی‌اش را به مثابه «آوار فرهنگی» بر دوش می‌کشد و افتان و خیزان پیش می‌رود، فقط تمدّن دیرپای ایرانی است که مردمانش هنوز به زبان نیاکانی حرف می‌زنند و آداب و رسوم و معتقدات کهن را حتی در قالب و بیانی تازه  رعایت می‌کنند و چه بسا لازم باشد با تاسی به ذکاوتی همدانی و در روزگار انقلاب الکترودیجیتال و پیدایی دهکده جهانی مارشال مک لوهانی، مخاطب کتاب در روشنای دانش تکلیفش را با سنگینی تحمل‌ناپذیر «آوار فرهنگی» چند هزار ساله معلوم دارد، یا آن را از دوش خسته‌اش بر زمین گذارد یا آن را به قدر کفایت و منتطبق با مقتضیات زمانه سبک کند، تا بتوانند جایگاه و اعتبار پیشین را در جمع فرهنگ معاصر جهانی و برآمده از عصر رسانه‌های نوین ارتباطی بیابد و بازتعریف کند، چراکه دیگر امیدی نیست تا فرزانگانی به تَن خویش فرزانه شده‌ای چون ذکاوتی قراگوزلو از میانشان برخیزد و دیگران را هم از خواب جهل و خستگی ناشی از آوار فرهنگی هزاره‌ها برخیزاند و در آنان شوق خاکبرداری و نواندیشی فرهنگی را برانگیزد. در پایان و ضمن آرزوی توفیق و تندرستی برای ذکاوتی قراگزلوی همدانی به قول کلیم همدانی استناد می‌بریم که فرموده :

سیه ‌روز و پریشان‌خاطر و آشفته‌احوالم

صبا! این است پیغامم، به آن زلفِ پریشان بر.