معرفی مفاهیم بنیانی در مسئولیت‌پذیری دهیاران در حفاظت از محیط زیست
*داوود محرابی
دهیاران به عنوان آخرین حلقه اجرایی دولت (پائین‌ترین لایه اجرایی در ساختار وزارت کشور) در روستاها، نقش بسیار برجسته و اثرگذاری در مدیریت روستایی دارند. برای رسیدن به اهداف توسعه پایدار که یکی از ابعاد مهم و گسترده آن، حفظ محیط زیست روستایی است، ضرورت دارد که یک دهیار در سطح روستا و محدوده تحت نظارتش به مقوله‌های بنیانی و مؤلفه‌های اساسی توجه کند. در این نوشتار برآنیم که مسئولیّت پذیری محیط زیستیِ دهیاران را در یک چارچوب مفهومی بیان کنیم، از این رو مسئولیت‌پذیری یک دهیار در حوزه محیط زیست روستایی ایجاب می‌کند که در قالب مقوله‌ها و مفاهیم زیر به گونه‌ای هدفمند بیندیشد، برنامه‌ریزی کند و برای حصول به دستاوردهای مطلوب در چشم‌انداز توسعه پایدار در سطح روستاها از دل و جان بکوشد.
تعریف مفاهیم مهم
اکوسیستم: نگاه بوم سازگانی یا نگاه نظام‌واره‌ای به محیط زیست؛ به عبارت دیگر به این اشاره دارد که اگر ما یک سازه از محیط زیست را تغییر دهیم (کاهش، افزایش، تعدیل یا نابود…) چه اثراتی بر سازه‌های دیگر و در کل محیط زیست مان خواهد گذاشت، این سازه ممکن است یک جامعه، یک قوم، یک گروه انسانی، یک سیاست اقتصادی، یک گونه جانوری یا گیاهی، آب، خاک، هوا و مانند این باشد.
سیستم: به معنی نظام، سامانه، دستگاه یا مجموعه است، نگاه نظام‌واره‌ای به جامعه است که با مفاهیم ورودی، پردازش (سازوکار و فرآیندها)، خروجی، بازخورد و نتایج به تجزیه و تحلیل نظام جامعه می‌پردازد. به عبارت دیگر اگر یک تغییری در عرصه ماده (جسم و توانایی) و یا در حوزه نیرو (اندیشه و دانایی) به عنوان ورودی داشته باشیم در نهایت چه بازخوردها و نتایجی را در پی خواهد داشت.
محیط زیست: پدیده‌های طبیعی و مصنوعی پیرامون ما، چه زنده و چه غیر زنده را گویند.
اجتماع: به تجمع یک گونه جانوری در یک قلمرو زیستی گویند، بیشتر درباره انسان به کار می‌رود (مانند مؤلفه‌های جمعیت، سن، جنس، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی، بی‌تفاوتی اجتماعی، مسئولیّت اجتماعی)
فرهنگ: هر آن‌چه که بر ما اثر می‌گذارد و از ما اثر می‌پذیرد، مفهوم تمدن به عینیت فرهنگ اشاره دارد، یعنی سازه‌های تاریخی، معماری سنتی، هنرهای نوین، زبان، پوشش، از سوی دیگر باورها به معنای عام به ذهنیت فرهنگ اشاره دارد، یعنی ارزش‌های دینی، ارزش‌های ملی، ارزش‌های قومی، ارزش‌های محیط زیستی(مانند مؤلفه‌های نوروز، کریسمس، موسیقی، نویسندگی، جشن‌ها و پایکوبی‌ها، مناسک آئینی، عزاداری‌ها)
اقتصاد: هر آن‌چه که پیرامون ماست و می‌توانیم به بهترین شیوه از آن بهره‌برداری کنیم (البته با رعایت ارزش‌های اخلاقی و احترام به حریم دیگران و حفظ محیط زیست)
سیاست: هر آن‌چه که ما در سپهر سیاسی می‌سازیم (تصمیم‌گیری) تا زندگی جامعه‌ای ما را بسازند(تصمیم‌سازی).
با توجه به مفاهیم و جدول فوق، مسئولیّت یک دهیار در سطح روستا به قرار زیر است:
- شناخت موضوعات و مسائل در هر حوزه و مقوله خاص
- اولویت‌بندی مسائل
- برنامه‌ریزی برای حل مسائل (ایده‌های کاربردی و راهکارهای اجراییِ حل مسائل)
به عنوان نمونه اگر ساکنان یک روستا به مصرف بهینه آب، آتش‌سوزی پوشش گیاهی روستا، شکار حیوانات در معرض انقراض در روستا و مانند این توجهی نمی‌کنند. در گام نخست باید به واکاوی جامعوی (اجتماع، فرهنگ، اقتصاد و سیاست) در سطح یک روستا پرداخت زیرا تا بدنه اجتماعی آگاه نشود، فرهنگ غنیِ رو به رشدی شکل نگیرد، سطح معیشتی متوسطی در روستاها نداشته باشیم و آگاهی سیاسی مردم در روستا ارتقا نیابد، نمی‌توان انتظار داشت که در گام‌های بعدی و بالاتر، آن‌ها به حفظ محیط زیست خود اهمیت دهند. بنابراین نخستین مسئولیت محیط زیستی یک دهیار در سطح روستا، افزایش آگاهی جامعوی خویش و مردم است چون تا در یک جامعه، نیازهای سطح اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی تا سطح مقبول و متوسط به بالایی برآورده نشود، موضوع حفاظت از محیط زیست نیز که در مراتب بالاتر سلسله هرم نیازها قرار می گیرد، برآورده نخواهد شد.