مقالهای کوتاه در مورد توصیف، سبکشناسی و مطالعه تطبیقی دو گوشواره طلایی هخامنشی منسوب به همدان
حامد حاجیلویی
باستانشناس
دو گوشواره طلایی هخامنشی در تاریخ ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ به مناسبت گرامیداشت روز جهانی موزه و میراث فرهنگی(۱۸ می/ ۲۸ اردیبهشت) در موزه هگمتانه همدان رونمایی شده و به طور موقّت در معرض نمایش قرار داده شدهاند(شکل ۱). این دو گوشواره در دهه ۶۰ هجری خورشیدی از عتیقهجویان ضبط شده و تا کنون در مخزن آثار باستانی در همدان نگهداری میشدهاند. در این مقاله کوتاه به طور علمی به توصیف، سبکشناسی و مطالعه تطبیقی این دو اثر پرداخته شده است؛
نکته نخست در مورد محلّی است که این دو گوشواره به آنجا متعلّق هستند. با توجّه به عدم کشف آنها در پژوهش میدانی باستانشناسی، صحیح است گفته شود که «منسوب» به همدان هستند و استفاده از واژه «مکشوف» برای آنها نادرست است. نکته دوّم در خصوص تاریخگذاری آنها است که به طور مجدّد به علّت مشخّص نبودن محلّ کشف بایستی بر اساس مطالعه تطبیقی در این باره صحبت شود. برای این موضوع، ابتدا بایستی ظاهر این اثر توصیف شود؛ این دو گوشواره از جنس طلا هستند. کاربری آنها با توجّه به ابعاد کوچک، دو حلقه افقی در هر یک از دو انتهای این آثار(در مجموع، چهار حلقه در هر گوشواره) و طرح آجهای مارپیچیشکل روی بدنه مدوّر میانتهی(توخالی) آنها قابل تشخیص است. چرا که اشیایی با چنین توصیفی به عنوان گوشواره در نقوش سپاهیان پارسی در مجلس بارعام شاهی خشایارشای یکم در پلّکان شمالی کاخ داریوش یکم(موسوم به آپادانا) در محوّطه تخت جمشید مرودشت به چشم میخورد(شکل ۲). بر این اساس، بدیهی به نظر میرسد که دو گوشواره منسوب به همدان متعلّق به یک جفت باشند. طرح آجهای مارپیچیشکل این گوشوارهها، «تَوارُد» است. به این مفهوم که این طرح از گذشته مورد علاقه هنرمندان اشیا بوده است و نمیتوان به طور صِرف با استناد به آن، به مطالعه سبکشناسی پرداخت. ظاهر گوشواره سایرین در نقوش برجسته محوّطه مذکور با دو نمونه مورد نظر متفاوت هستند و از لحاظ مطالعه سبکشناسی در گونه دیگری دستهبندی میشوند. شیوه چفت و بست گوشوارههای منسوب به همدان بر اساس دو حلقه در دو انتهای هر یک از آنها مشابه با نمونههای مکشوف از پاسارگاد(شکل ۳)، کریمه حدّ فاصل روسیه و اوکراین(شکل ۴)، ساردیس در ترکیه(شکل ۵)، نمونه موجود در گنجینه جیحون(شکل ۶)، دو نمونه منسوب به سوریه(شکل ۷) و گوشواره نقرهای مکشوف از بابِل(شکل ۸) بوده و به صورت لولایی است. در این آثار، قطعه استوانهایشکلی با یک حلقه در هر یک از دو انتهایش از جنس سایر بخشهای گوشواره به وسیله دو قطعه میخیشکل از سوراخ ایجادشده از لاله گوش عبور و گوشواره را به آن آویزان میکرده است. به این صورت که حلقه هر یک از دو انتهای قطعه استوانهایشکل در میان دو حلقه هر یک از دو انتهای بدنه مدوّر گوشواره قرار گرفته و قطعه میخیشکلی از هر سه حلقه در هر دو طرف عبور میکرده است. این بخش از گوشواره در نقوش برجسته تخت جمشید گویی در لاله گوش پنهان شده و به همین دلیل حجّاری نشده است. یک جفت گوشواره مکشوف از کریمه در موزه اشمولین(Ashmolean)(شکل ۴) و گوشواره دیگری نیز در قابل مجموعه جیحون در موزه بریتانیا(شکل ۶) با نمونههای منسوب به همدان به میزان زیادی مشابه هستند. این نمونهها، نزدیکی ظاهری زیادی با یکدیگر دارند. با این تفاوت که قطعه استوانهایشکل با دو انتهای دارای حلقه در نمونههای موزههای اشمولین و بریتانیا باقی مانده است ولی در نمونههای منسوب به همدان موجود نیست.
موارد قابل مقایسه مذکور با نمونههای منسوب به همدان از لحاظ سبکشناختی با عنوان «سبک درباری» در دوره هخامنشی شناخته شدهاند. بر این اساس، میتوان دو گوشواره طلایی همدان را نیز در همین سبک دستهبندی کرد.
بر اساس وجود نقش این گوشوارهها در نقوش برجسته محوّطه تخت جمشید، شیوه چفت و بست مشابه با برخی از نمونههای مکشوف از محوّطه پاسارگاد و تاریخگذاری دو نمونه موزه اشمولین، میتوان آنها را به احتمال بسیار زیاد مربوط به دوره هخامنشی دانست. حتّی، قدمت دو جفت گوشواره طلایی هخامنشی موزه اشمولین، سده ۵ پیش از میلاد(سالهای ۵۰۰ – ۴۰۱ پیش از میلاد) در نظر گرفته است که به علّت تشابه بسیار زیاد با نمونههای همدان، میتوان چنین تاریخی را برای دو گوشواره طلایی هخامنشی همدان ارائه داد.
سده ۵ پیش از میلاد، پانزده سال از فرمانروایی داریوش یکم، تمام مدّت زمان حکومت خشایارشای یکم، اردشیر یکم، خشایارشای دوّم و داریوش دوّم و چهار سال ابتدایی حکمرانی اردشیر دوّم(۴۰۴ – ۳۵۹ پیش از میلاد) را شامل میشود. بنابراین، ذکر نامجای(ناحیه) «احمثا»(Achmetha) در عهد عتیق(Old Testament, Ezra, 6, 1-3)(شاید بنایی مربوط به شاهان ماد؟ یا کوروش دوّم؟ یا کمبوجیه دوّم؟ یا داریوش یکم؟)، کتیبه دو لوح طلایی و نقرهای داریوش یکم(منسوب به همدان)(Kent, 1950: 111, 112, 136, 137 & 147؛ Herzfeld, 1938: 18)، کتیبه لبه ظرف نقرهای مکشوف از همدان مربوط به خشایارشای یکم(منسوب به همدان)(Schmidt, 1953: 37; Herzfeld, AMI II, 115 f)، کتیبههای چهار کاسه نقرهای مربوط به اردشیر یکم(منسوب به همدان)(Olmstead, 1948: 353 & Pl. LXIII, bottom) و شش قطعه کتیبهدار از بقایای پایهستونهای دوره اردشیر دوّم هخامنشی مکشوف از همدان و منسوب به آن، همگی میتوانند بنایی بوده باشد که توسّط یک یا چند تن از شاهان هخامنشی مذکور ساخته شده باشد و این دو گوشواره نیز مربوط به سپاهیانی در این بناها باشد. ذکر این نکته ضروری است که جابهجایی خزائن شاهی شامل اشیایی مانند دو گوشواره مورد مطالعه در میان ساتراپیها رخ میداده است و ممکن است لزوماً در هگمتانه هخامنشی استفاده نمیشدهاند.
شکل ۱- یک جفت گوشواره طلایی هخامنشی، منسوب به همدان، نگهداریشده در مخزن آثار باستانی در همدان(عکس از نویسنده).
شکل ۲- نقش برجسته سپاهیان پارسی در مجلس بارعام شاهی خشایارشای یکم، پلّکان شمالی کاخ داریوش یکم(موسوم به آپادانا) در تخت جمشید، دارای گوشوارهای مشابه با نمونههای منسوب به همدان(Schmidt, 1953).
شکل ۳- گوشواره طلایی هخامنشی، مکشوف از پاسارگاد، تهران(Tehran 3186)(Curtis & Tallis(Eds.), 2005: 145, Fig. 175).
شکل ۴- یک جفت گوشواره طلایی هخامنشی، مربوط به سده ۵ پیش از میلاد، مکشوف از کریمه، موزه اشمولین- آکسفورد، انگلستان(AN 1885.494)(©Ashmolean Museum).
شکل ۵- یک جفت گوشواره طلایی، مربوط به نیمه اوّل سده ۵ پیش از میلاد، مکشوف از ساردیس در ترکیه، موزه استانبول(IAM 5148)(©Istanbul, Archaeological Museum; Dusinberre, 2013: 154).
شکل ۶- گوشواره طلایی هخامنشی، مربوط به سده ۵ – ۴ پیش از میلاد، مکشوف در قالب گنجینه جیحون به احتمال از تخت قباد، موزه بریتانیا لندن، انگلستان(ANE 124059)(©British Museum; Dalton, 1964: Pl. XXI).
شکل ۷- گوشواره طلایی هخامنشی، مربوط به سده ۶ – ۴ پیش از میلاد، منسوب به سوریه، موزه بریتانیا، لندن(ANE 1912 – ۷ -۱۱, ۱)(©British Museum; Curtis & Tallis(Eds.), 2005: 145, Fig. 176).
شکل ۸- گوشواره نقرهای هخامنشی، مربوط به اوایل سده ۴ پیش از میلاد، مکشوف از گنجینه نقرهای بابِل در عراق، موزه بریتانیا در لندن(ANE 1882 – ۱۲ – ۲۰, ۲۵)(©British Museum; Curtis & Tallis(Eds.), 2005: 145, Fig. 179).
فهرست منابع
۱) Curtis, J. & Tallis, N. (Eds.) (2005). Forgotten Empire; The World of Ancient Persia. London: British Museum Press.
۲) Herzfeld, E. (1938). Altpersische inschriften. Michigan: The university of Michigan.
۳) Kent, R. G. (1953). Old Persian: Grammar. Texts. Lexico. American oriental series (AOS), Vol. 33, New Haven, Conn: American Oriental Society.
۴) Old Testament (Hebrew & English) (1903). Berlin.
۵) Olmstead, A. T. (1948). History of the Persian Empire. Chicago & London: The University of Chicago press.
۶) Schmidt, E. F. (1953). Persepolis I: Structures, Reliefs, Inscriptions. Oriental Institute Publication (OIP LXVIII), Chicago: The university of Chicago press.
۷) Website of Ashmolean Museum.
۸) Website of British Museum.
۹) Website of Istanbul, Archaeological Museum.