میراث فکری، اندیشه روادار و زبان گفتوگویی میر سید علی همدانی
کتاب «نیمه غایب از نظر: رسانهشناسی پاکستان؛ پنجرهای بهسوی آشنایی میانفرهنگی» به قلم علی هادیلو با مقدمه دکتر هادی خانیکی، استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، روانه بازار نشر شد.
دکتر هادی خانیکی در مقدمه کتاب با عنوان «رسانهشناسی پاکستان؛ پنجرهای بهسوی آشنایی میانفرهنگی» با بهره بردن از بیت تضمین شده علامه اقبال لاهوری در «گلشن راز» شیخ محمود شبستری با مطلع «که من باشم؟ مرا از من خبر کن/ چه معنی دارد؟ اندر خود سفر کن» نوشته است: ««نیمه غایب از نظر»، اطلاق مناسبی بر تصویر پاکستان در حوزۀ عمومی ماست. همسایهای که فرهنگ، جامعه، تاریخ، سیاست و ارتباطات میان ما و او بر آمیختگیها و همسرنوشتیهای فراوان سرشته شده است؛ اما بهرغم آن هنوز ناشناخته و دور از هم مانده است. بیخبری از «همسایه» و آنچه در همسایگی ما میگذرد، ما را بیخبر از خویش نیز میکند و دایره و دامنۀ خودآگاهی فرهنگی را در جهان گشوده و چند ساحتی امروز را تنگ و تکبعدی میسازد.
وقتی به تاریخ باز میگردیم بهوضوح میبینیم که فقط اقلیم و جغرافیا نیست که ایران و پاکستان را در کنار هم قرار داده است؛ تمدّن، فرهنگ، آیین و زبان، بیش از جغرافیا، این دو جامعه را به هم نزدیک کرده و درهمتنیده است.
حکایت این نزدیکی و درهمتنیدگی از نخستین طلیعههای تمدن در شبهقاره، یک روایت ایرانی نیست که فقط از احساس میهندوستی برآمده باشد؛ حدیث تاریخ است که در معتبرترین متون تخصصی آمده است. به گفته ویل دورانت در کتاب گرانسنگ «تاریخ تمدن»، پیشینۀ آشنایی و نقشآفرینی ایرانیان و مردمان شبهقاره در ساختن تمدنی مشترک، به دوردست تاریخ و حتی به قبل از دورۀ شکلگیری تمدن موهنجو دارو میرود…»
بر اساس پژوهشهای متعدد ازجمله تحقیقات ارزنده و جامع دکتر توفیق سبحانی، از نخستین ایام ورود آیین اسلام به شبهقاره تا زوال قدرت پادشاهان تیموری در هند و ورود استعمار انگلیس به آن خطه، چیرگی زبانی با زبان و ادبیات فارسی است. در این دوره تاریخی، چهرههای برجسته ایرانی به دلایل مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، معرفتی و اقتصادی به آنجا مهاجرت کرده و کانون ترویج و گسترش زبان و ادبیات فارسی در شبهقاره شدهاند. به این اعتبار، زبان فارسی با برخورداری از شبکهای گسترده در ارکان حکومتی شبهقاره نیز ریشه دوانیده و برای یک دوره طولانی به زبان حاکمیتی و زبان ارتباطات فرهنگی و سیاسی تبدیل شده است.
البته حضور پارسیگویان و پارسینویسان در شبهقاره، محدود به شاعران و نویسندگان نیست؛ اما نقش آنان در این میان، ممتاز است. شاعران، ادیبان، عارفان و عالمان نامآوری نظیر نورالدین محمد عوفی؛ نویسنده کهنترین تذکره فارسی، مسعود سعد سلمان؛ شاعر معروف دوره غزنویان، ابوالحسن علی بن عثمان هجویری؛ نویسنده کشفالمحجوب و نصرالله منشی؛ مترجم کلیلهودمنه، سالهای پربار و تأثیرگذار عمر خویش را در مناطقی گذراندند که بخشی از پاکستان امروز است. این دسته از متفکران، خود، شاگردان فراوانی در آن سرزمین تربیت کردند، با امرا و شخصیتهای این مناطق حشرونشر داشتند و حتی بعضی از آنها به مقامات مهم حاکمیتی منصوب شدند. وجود اسامی خانوادگی ایرانی فراوانی نظیر شیرازی و همدانی در پاکستان امروز میتواند متأثر از اینگونه مهاجرتها و مسافرتهای فرهنگی باشد.
بنابراین، این خطه تاریخی، شبهقاره و پاکستان کنونی، جهان زیست بخشی از فرهنگ ادبی، زبانی و حِکمی ایرانزمین است. اگر تمدن را نه شکوه و زوال پادشاهان و قدرت سیاسی در بستر تاریخ، بلکه به تعبیر ویل دورانت، محصول دستاوردهای عظیم انسانی در حوزه هنر، فرهنگ، سنن اخلاقی، اقتصاد، اندیشه، دانش، صنایع، کشاورزی، ارتباطات، حملونقل، اختراعات و پیشرفتهای علمی و فناوری بدانیم که بر سواحل رودخانه خروشان و پرهیاهوی تاریخ پدید آمده است؛ لاجرم بهضرورت، شناخت تاریخ تمدن شبهقاره، تاریخ تمدن کهن سند و تاریخ تمدن ایران را در گرو فهم روابط عمیق، پایدار و درهمتنیدگی فرهنگی ایران و همسایگان ازجمله پاکستان میبینیم.
درواقع، شناخت شخصیتها و مفاخر فرهنگی ایرانی در پاکستان، بخشی از بازشناسی ارتباطات میانفرهنگی است، بهویژه آنکه آوازه و دامنه تأثیر برخی از این نامآوران در پاکستان بهگونهای است که در غربت، شناختهشدهتر و پرنفوذتر از خانه خویش یعنی ایران هستند؛ چنانکه در میان اقطاب سلسلهها و طریقتهای گوناگون شبهقاره، نام میر سید علی بن شهاب همدانی (۷۱۴-۷۸۶ ه.ق)، نامی برجسته و سرآمد است. چون نقشی شگرف و مثالزدنی در گسترش فرهنگ ایران و اسلام در شبهقاره داشته است.
میراث فکری، اندیشه روادار و زبان گفتوگویی میر سید علی همدانی، منظومهای درخور مطالعه در حوزه ارتباطات میانفرهنگی است. بنا به تحقیق معتبر دکتر پرویز اذکایی: «وی اسلامشناس دردآشنا، جهانگرد نکتهدان، عارفی فرزانه و شاعری نغزگوی و ایرانی است که در سنین کودکی، مفتخر به حفظ قرآن کریم شد و پس از سفرهایش به شبهقاره، عرفان و اندیشه اسلامی را به خلوتگاه قدسی هندیان کشاند.»
البته حضور و نقش زبان فارسی را در شبهقاره و پاکستان نمیتوان و نباید محدود به نامها و نشانههای سرآمدان علمی و فرهنگی کرد. برای بازخوانی میراث مکتوب زبانی ما و افزایش توانش زبان فارسی، کشف و استخراج منابع و نسخههای بیشمار خطی ازجمله ضرورتهای گریزناپذیر فرهنگی است.
کتاب «نیمه غایب از نظر: رسانهشناسی پاکستان؛ پنجرهای بهسوی آشنایی میانفرهنگی»، در ۲۷۲ صفحه با قیمت ۳۹۰ هزار تومان از سوی انتشارات ثانیه منتشر شده است.