کوهستانهای ایران متولی ندارد
زهرا کرد
همایش «روز جهانی کوهستان» با محوریت شعار جهانی حفاظت از یخچالها و برفچالها در همدان برگزار شد و در این همایش درباره اینکه هرگونه تغییر در نظام کوهستان آغازگر مرگ خاموش گونههای گیاهی و جانوری است، صحبت شد. «محمد درویش»، پژوهشگر محیطزیست هم تأکید کرد در ایران اکوسیستمهای مختلفی نظیر دریا، مرتع، جنگل و کویر متولی دارند، اما کوهستان متولی ندارد.
پاییز ۱۳۹۷ بود که هسته اولیه گروهی برای گرامیداشت الوند در همدان شکل گرفت؛ کوهنوردان و فعالانی که «الوند»، گلمیخ خاطره مشترکشان بود و برای حفظ این چکاد تاریخی از هیچ تلاشی فروگذار نکردند.
از سال ۲۰۰۲ مجمع جهانی سازمان ملل، یازدهم دسامبر را روز جهانی کوهستان نامید و هرساله در شعاری مرتبط با محیطزیست کوهستان این روز را گرامی میدارد. همدان نیز بهعنوان مهد کوهنوردی فنی ایران و زادگاه اساتیدی چون «محمود اجل» و «حمیدرضا اولنج»، از سال ۱۳۹۷ هر ساله همایش روز کوهستان را برای حفاظت از الوند برگزار میکند. ششمین دوره این همایش در تاریخ ۲۰ آذرماه ۱۴۰۴ در جوار آرامگاه پورسینا و درحالیکه الوند سپیدپوش بود، با مهمانانی از تهران و شهرهای مختلف برگزار شد. پیشکسوتان کوهنوردی ایران و همدان «جلال چشمه قصابانی»، «عزتالله برقلشگری»، «محمود چوبریزان»، «ناهید پشمکیان»، «محسن باقری» با موهای سپید و بعضاً با عصای کوهنوردی درحالیکه کفش کوه بهپا داشتند، در برنامه حاضر شدند. دوستانی که دوستیشان در دامان الوند و کیوارستان شکل گرفت و در دیواره علم تحکیم یافت. کوهنوردانی که دماوند و توچال محل گردهمایی تابستانهشان بود. حالا این کوهنوردان آمده بودند تا بهرسم هر سال این همایش، شاهد قدردانی از پیشکسوتان باشند.
کوهستان: دوام زیستن در فلات خشک ایران
هیئت اجرایی این برنامه هر ساله متناسب با شعار مجمع جهانی سازمان ملل از کارشناسان محیطزیست کوهستان برای بررسی و بیان چالشهای محیطزیستی کوهستان الوند دعوت بهعمل میآورند. امسال نیز «محمد درویش» و «عباس محمدی»، فعالان محیطزیست، مهمان این همایش بودند. «محمد درویش»، فعال و چهره نامآشنای محیطزیست ایران، در بخشی از سخنانش به اهمیت کوهستان در اقلیمی خشک مانند ایران اشاره کرد و گفت: «کوهستانها یکی از علل اصلی دوام زیستن در ایران هستند. قرارگیری ایران در کمربند جغرافیایی خشک جهان میتوانست ایران را به صحرایی لمیزرع تبدیل کند، اما چینخوردگی البرز و زاگرس بود که امکان تداوم حیات پنجهزارساله را در این نقطه از کره زمین فراهم کرد.»
درویش به اهمیت مهم کوهستان اشاره کرد و معتقد بود: «در ایران اکوسیستمهای مختلفی نظیر دریا، مرتع، جنگل و کویر متولی دارند، اما کوهستان متولی ندارد و این وضعیت سبب دستدرازی و کوهخواریهای متعدد در این عرصه شده است. این درحالیاست که قلل بلندتر از سه هزار متر نظیر الوند، دماوند، تفتان، دنا و شاهانکوه سبب تشکیل و حفظ یخچال و برفچالهای متعددی شدهاند که از قِبَل آنها چشمه، رودخانه و شبکه غنی کاریزها شکل میگیرند.»
درویش با اشاره به بحران خشکسالی که الوند هزارچشمه را چند سالی است درگیر کرده و هنوز هم این بحران در زمینه آب شرب همدان حل نشده، به قابلیتهای درخور توجه همدان اشاره کرد: «متأسفانه ساختار حاکمیتی کشور، آب را از یک کالای زیستی به کالای اقتصادی تبدیل کرده و از آبشخور چنین تفکری است که دشت فامنین را بهبهای صادرات یونجه به امارات میخشکانند و همدان را درگیر بحران تشنگی میکنند.» درویش مطالبهگری بر مبنای سند ملی امنیت غذایی را در کنار منفعل نبودن، راهکاری مؤثر در برونرفت از چنین وضعیتی بیان کرد.
گردشگری اسم رمز تصاحب طبیعت
در این همایش ویدئویی از تصاویر قدیمی کوهنوردان همدانی دهه ۳۰ خورشیدی که با پایافزارهای دستساز در تخت نادر الوند ایستاده بودند، پخش شد. کوهنوردانی که دانش و عرقشان به کوهستان را نسلبهنسل تا امروز ترویج دادهاند. «عباس محمدی»، کوهنوردی که نخستینبار در تابستان ۱۳۹۲ مهمان صعود قلم در همدان بود، در بخشی از سخنانش به تلهکابین گنجنامه بلای کوهستانسوز پرداخت و گفت: «شرکتی که با شعاری پوچ «از هیچ، همهچیز ساختیم» دامان الوند را زخمی کرد و با تأسیس دهکده مصنوعی گنجنامه به عرصه و حریم محوطه باستانی کتیبه گنجنامه، آبشار تاریخی گنجنامه و دامان دشت میشان تعرض کرد.»
محمدی با تکیه بر شعار جهانی حفاظت از یخچالها به اهمیت مهم اما نادیدنی برفچالها و یخچالهای ایران پرداخت: «بهطور واضح شاهد ازبینرفتن یخچالهای طبیعی در نقاط مختلفی نظیر دنا و زردکوه هستیم و حجم یخچالهای علمکوه و دماوند نیز بطور چشمگیری کاهش یافته است. از طرفی با ذوب یخچالها، خشکی رودخانههای دائمی و فصلی اجتنابناپذیر است و کمربند دو هزار و ۵۰۰ کیلومتری کوهستان البرز و زاگرس به بیابان تبدیل خواهد شد.» این کوهنورد هرگونه ساختوساز در کوهستان را عملی غیراصولی در محیطزیست کوهستان دانست: «دستکاری در نظام کوهستان و ساختوسازهایی که با عنوان پناهگاه هلالاحمر، مسجد و بنای یادمان در دامنه الوند ساخته شده، بهطور واضحی دمای محیط را ۱۰ تا ۲۰ درجه بالا میبرد. اتفاقی که سبب ذوب سریعتر برفچالها میشود.»
او از شکل جدید تصاحب طبیعت ایران و زمینخواری نوین با عنوان گردشگری نام برد و توضیح داد: «مادامی که مدیران از توسعه گردشگری، اشتغالزایی و ارزآوری صحبت میکنند، باید ترسید. نظیر اظهارات اخیر وزیر نیرو که بهبهانه گردشگری از ساخت هتل در حاشیه رودخانه صحبت میکند.» محمدی هرگونه تغییر در نظام کوهستان را آغازگر مرگ خاموش گونههای گیاهی و جانوری میداند؛ «نظیر ۶۰ پروانهای که طی دو دهه گذشته از جهان پروانههای ایران منقرض شدند و به چشم کسی هم نیامد.»
در این همایش به مانند دورههای پیشین از «علی علایی» و «حسین سعیدیان» قدردانی شد. علایی از شاگردان زندهیاد «فریدون نجاح» از نخستین مربیان کوهنوردی ایران بود. حسین سعیدیان نیز از کوهنوردان و کاشفان غار علیصدر همدان است. همچنین در این همایش «رضوان سلماسی»، رئیس هیئت کوهنوردی همدان، ضمن اشاره به آتشسوزیهای اخیر کوهستان الوند از زحمات کوهنوردانی نظیر «حمیدرضا حقنظری» در خاموش کردن آتش نابخردی که دامان زاگرس و البرز را دربرگرفته است، قدردانی کرد.
آنچه بیش از هر چیز در فضای تالار موج میزد، پیوندی بود که سالها میان کوهنوردان و الوند تنیده شده است؛ پیوندی که همانقدر که بر خاطره و رفاقت استوار است، امروز بر مسئولیت و مراقبت تکیه دارد. پیشکسوتانی که روزگاری نخستین قدمها را در مسیرهای یخی الوند گذاشتند، اکنون شاهد دغدغههای زیستمحیطی نسلیاند که این چکاد تاریخی را میراث خود میدانند.
آینده کوهستانها اما شکننده است؛ آیندهای که تنها با مطالبهگری، حفاظت هوشمندانه و مشارکت جامعه محلی میتواند از خطر دور شود. ششمین همایش روز جهانی کوهستان در همدان یادآوری کرد که کوهستانها اگرچه صبورند، اما خاموش نیستند و صدای آنها امروز، بیش از همیشه، نیازمند شنیده شدن است.