ثبت جهانی هگمتانه، فرصتی برای معرّفی آثار مغفول هخامنشی همدان
حامد حاجیلوئی
دانشجوی دکترای باستانشناسی در دانشگاه تهران
محوّطه هگمتانه همواره به عنوان محلّ احتمالی وجود بقایای معماری بنای حکومتی پایتخت دولت ماد مورد توّجه مردم بوده است. دلیل این موضوع، پژوهشهای جامعه علمی، صحبتهای ارائهشده به مردم توسّط جامعه گردشگری و به تبع این موارد، توجّه مسئولان به آن است. از طرفی دیگر، طبق نتایج آخرین مطالعات علمی و پس از گذشت سالها بحث و گفتوگو در مورد دیرینگی بقایای معماری دوران تاریخی مکشوف در این محوّطه، این بقایا را مربوط به دوره اشکانی دانستهاند که این موضوع و کشف سایر شواهد باستانشناسی مربوط به این دوره در سطح شهر باعث توجّه جوامع هدف به دوره اشکانی شده است. موضوعی که در این میان مغفول مانده است، این است که هگمتانه باستان، به احتمال همدان کنونی، بنابر مدارک تاریخی و شواهد باستانشناسی، محلّی برای ساختوسازهای برخی از شاهان دولت هخامنشی بوده است و این مدارک و شواهد میتواند در عوامل جلب توجّه مردم به هگمتانه مادی وارد شده و منجر به هدایت توجّه آنان به هگمتانه هخامنشی نیز شود. به بیان دیگر، به نظر میرسد که جنبه مادیبودن محوّطه هگمتانه و به طور کلّی شهر همدان باعث شده است که آثار هخامنشی مکشوف از همدان و منسوب به آن مورد غفلت واقع شده و از پتانسیلهای علمی و گردشگری آن بیبهره بمانیم. معرّفی این آثار توسّط جامعه علمی در جلسات مختلف میتواند گام نخست در استفاده از این پتانسیل باشد تا به تدریج سایر بخشهای فعّال در زمینههای گردشگری، شهرداری و … وارد شده و در پیشبرد این موضوع مؤثّر واقع شوند.
همانطور که بیان شد، بر اساس مدارک تاریخی و شواهد باستانشناسی، گروهی از آثار فرهنگی موجود متعلّق به همدان در دوره هخامنشی هستند. بخشی از مدارک تاریخی شامل بخشی از کتاب مقدّس یهودیان، الواح طلایی و نقرهای، ظروفی نقرهای با سبک درباری دوره مورد بحث و بقایای سر، ساقه و پایهستون هستند. این آثار مستنداتی دالّ بر عملیات ساختمانی کوروش دوّم، داریوش یکم، خشایارشای یکم، اردشیر یکم و اردشیر دوّم هخامنشی در هگمتانه باستان هستند. این مستندات را از لحاظ میزان اطمینان ارتباطشان با هگمتانه عصر هخامنشی میتوان در سه گروه دستهبندی کرد؛ ۱) آثار مکشوف در همدان، ۲) آثار منسوب به همدان و ۳) آثار مربوط [مکشوف یا منسوب؟!] به همدان. در بخشی از کتاب مقدّس یهودیان به اسناد و بایگانی کاخی در «اخمتا» در ایالت ماد در زمان کوروش دوّم اشاره شده است. مشخّص نیست که این بنا(ها) توسّط شاهان مادی ساخته شده و به تسلّط کوروش دوّم درآمده است؟ یا به وسیله کوروش دوّم ساخته شده است؟ دو لوح طلایی و نقرهای منسوب به همدان که دارای کتیبه به خطّ میخی و سه زبان پارسی باستان، ایلامی و اکدی هستند، مربوط به داریوش یکم هستند و در مورد اصالت آنها تردید وجود دارد. گفته میشود که ظرفی نقرهای مکشوف از همدان با کتیبهای به خطّ میخی و زبان پارسی باستان مربوط به خشایارشای یکم است. همچنین نقل شده است که چهار کاسه نقرهای با کتیبهای به خطّ میخی و زبان پارسی باستان مربوط به اردشیر یکم هستند. بقایای کتیبهدار ستون نیز به دلیل داشتن کتیبه، مدارک تاریخی محسوب میشوند. ۶ قطعه از این بقایا دارای کتیبه به خطّ میخی و زبانهای پارسی باستان، ایلامی و اکدی هستند و مربوط به اردشیر دوّم هستند. از این میان، میدانیم که ۴ قطعه در همدان کشف شدهاند. ۲ قطعه نیز به همدان نسبت داده میشوند. یکی از چهار قطعه مکشوف از همدان در کاوشهای باستانشناسی محوّطه هگمتانه به سرپرستی آقای دکتر صرّاف کشف شده است که امروزه در موزه هگمتانه نگهداری میشود. از میان سه قطعه دیگر، یکی در موزه ایران باستان تهران و دو قطعه نیز در موزه بریتانیا در لندن هستند. این ۶ قطعه پایهستون از لحاظ محتوای متنی نیز به چهار گونه تقسیم میشوند.
برخی از این آثار پیش از ظهور علم باستانشناسی به شکل کنونی در جهان یا ایران در مدارک تاریخی ثبت شدهاند. طرحهایی از جیمز موریه (دیپلمات و نویسنده بریتانیایی)، فلاندین (خاورشناس، باستانشناس، نقّاش و سیاستمدار فرانسوی)، پاسکال کست (معمار فرانسوی)، رابرت کر پورتر (هنرمند، نویسنده، دیپلمات و جهانگرد اسکاتلندی)، هینزیش کارل بروگش (سفیر آلمان در ایران) از جمله افرادی هستند که در مکتوبات خود به مطالبی در ارتباط با آثار هخامنشی همدان اشاره کرده و برخی از آنها طرحی از آنچه که مشاهده کرده، تهیه کردهاند.
آثار دیگری مربوط به دوره هخامنشی با همان دستهبندی از لحاظ میزان اطمینان ارتباطشان با هگمتانه باستان به عنوان شواهد باستانشناسی شناخته شدهاند. این گروه از موادّ فرهنگی شامل بقایای کتیبهدار ستونها که پیشتر شرح دادهایم و آثار بدون کتیبه میشوند. ۳۰ قطعه پایهستون نگهداریشده در محفظههای شیشهای در محوّطه هگمتانه، ۱۲ قطعه شی نقرهای، ۱ شی مفرغی و ۲ شی سفالی در موزه هگمتانه، دو کتیبه صخرهای در محلّ گنجنامه همدان، اشیای طلایی، نقرهای و مفرغی نگهداریشده در موزه ایران باستان تهران، اشیای نگهداریشده در مخزن موزههای همدان، به همراه موادّ فرهنگی مکشوف در عملیات میدانی سالیان اخیر در شهر همدان، از آثار بدون کتیبه مکشوف در همدان یا منسوب به آن هستند که مربوط به دوره هخامنشی هستند.