ابداع و نوآوری در سازهای موسیقی ایران؛ تغییر و یا تکامل؟
*علی پاشا رجبلو
*مدرس موسیقی
ساز در معنای مفهومی آن، کوک و هماهنگی و در بیان متداول، وسیله‌ای است که صرفا برای اجرای موسیقی ساخته شده و به کار گرفته می‌شود. اولین تولیدکننده اصوات موسیقایی، صدای انسان بوده است که با کشف و اختراع آتش و فلزات و دستاوردهای دیگر مادی و معنوی در طول تاریخ، بسیاری از ادوات و آلات موسیقی توسط هنرمندان این عرصه اختراع و ابداع شده است.
این سیر تکاملی ساختن سازهای موسیقی ایران نیز در کنار گسترش زیباشناسی هنرمند ایرانی، به تدریج باعث به وجود آمدن سازهای متنوع و زیبایی می‌شود که بخشی از این سازها چون تار، سه تار، کمانچه، نی، سنتور و تنبک به عنوان میراث فرهنگی و ماندگاری در عرصه ملی و جهانی تبدیل می‌شود. استاد مجید کیانی درباره این سیر کاملی ساز سنتور می‌گوید: «فرایند تکامل این ساز (سنتور) قبلا طی یک دوره تاریخی طولانی طی شده است». این سخن به معنی نفی ابداع و یا تغییرات در ساز سنتور نیست (که در این چند دهه اخیر تغییرات و ابداعات بسیاری در این زمینه صورت گرفته است)، بلکه تأکیدی بر این موضوع است که سنتور فعلی پاسخگوی نیاز موسیقی دستگاهی (ردیف) است و ضرورتی به تغییر در ساختمان و شکل و افزودن چیز تازه‌ای به آن ندارد. البته در دلیل صدادهی این ساز طی این چند دهه کارهای جدی صورت گرفته است و «روند تکاملی سازها در دوره موسیقی دستگاهی در ایران فقط در جهت تکامل در صدادهی سازها بوده است».(مجید کیانی )
با نگاهی به سازهای موسیقی ملل و اقوام مختلف در ایران و جهان، نقش و تاثیرگذاری فرهنگ و آداب و آئین‌ها، زبان و ادبیات و حتی محدوده جغرافیایی، در شکل‌گیری چگونگی و بیان موسیقایی سازها، به خوبی دیده می‌شود و به همین علت است که زنگ و طنین هر سازی به گونه‌ای است که ما می‌توانیم با شنیدن اصوات ایجاد شده یک ساز، تفاوت نغمات موسیقی آذری را با خراسانی تشخیص دهیم و یا قادر باشیم تفاوت موسیقی مجاری را از موسیقی چینی احساس کنیم .
در این رهگذر اگرچه ابداع و نوآوری و تغییر در ساختار سازهای به تکامل رسیده ایرانی، نه تنها هیچ اشکالی ندارد بلکه شاید هدف این هنرمندان و سازگران در نهایت ساخت سازهای با کیفیت است، اما باید این گام تجربی در ساخت ساز، سال‌ها در اجراها و به دست هنرمندان از لحاظ سونوریته، زنگ و بسیاری ویژگی‌های دیگر صدا در موسیقی ایران، مورد توجه و بررسی کارشناسی قرار گیرد. بدیهی است در صورتی که هر کدام از این سازها طی چند دهه مورد استفاده هنرمندان موسیقی قرار گیرد و همچنان کاربرد داشته باشند، ماندگار می‌شوند. باید بپذیریم که در هنر موسیقی جدی ایرانی به‌کارگیری و استفاده از یک ساز ابداعی نه با دستور و نه با تبلیغ و نه با پیشنهاد، ماندگار نخواهد شد .
متاسفانه گاهی بعضی از استادان و مدرسین موسیقی ایرانی خواسته و یا ناخواسته، آگاهانه و یا ناآگانه، تبلیغ و تشویق برای تهیه و خریدن بعضی از سازهای ابداعی را می‌کنند. به عنوان مثال در سال‌های گذشته تاکنون سنتورهای مختلفی از لحاظ اندازه و خرک ( ۸ خرک ، ۱۱خرک ، ۱۲ خرک، ۱۴ خرک ) و همچنین تعبیه قطعات اضافه در ساختمان سنتور (روان کوک، ایجاد کلیدهایی برای تغییر اندازه فرکانسی پرده‌ها برای پرده‌گردانی !!!) ساخته شده که اغلب خریداران آن بعد مدتی نوازندگی با این‌گونه سنتورها، آن را کنار گذاشته‌اند. واقعیت تلخ این است که این‌گونه خریدها (که بیشتر به معاملات بنگاهی شباهت دارد)، به تشویق این استادان و مدرسین صورت می‌گیرد و شوربختانه این‌که، این سازها به عنوان ساز تکاملی سنتور با اسامی و نام‌های خاص به ظاهر بزرگ ! و این‌که این سازها نیاز به کوک ندارند و پرده‌گردانی و تغییر دستگاه و مدها به راحتی و سهولت صورت می‌پذیرد، معرفی می‌شود. توضیح این‌که کوک کردن ساز یکی از اصول مهم در پروسه آموزشی است که استاد و مدرس باید به تدریج به هنرجویان خود آموزش دهد و از سویی در موسیقی دستگاهی( هفت دستگاه موسیقی ایران ) نیازی به تغییر مد و پرده گردانی نیست و هر کدام از این دستگاه‌ها، دارای گوشه‌هایی هستند که این تغییرات و پرده‌گردانی‌ها را به دقت و زیبایی در خود دارند. (به طور مثال در دستگاه ماهور گوشه درآمد در فضای ماهور و گوشه هایی چون فیلی، شکسته، شهناز و راک‌ها، به زیبایی تمام این مدگردی‌ها را در دل خود به وجود آورده و در صورت یک کوک کامل از ماهور همه آن‌ها قابل اجراست.
و در آخر این‌که «در فرهنگ ما ساز، همان آواز است». ( مجید کیانی ) و به همین دلیل می‌توان گفت که ساز فقط یک وسیله و ابزار نیست بلکه صدای یک ساز بیانگر فرهنگ و آداب و آئین‌های ملی و فرهنگی ماست که به صورت نغمه‌های موسیقایی، متجلی می‌شود .همان‌طوری‌که هنوز در موسیقی کلاسیک بعد از ۲۰۰ سال سازبندی آن تغییر نکرده است، شایسته است برای حفظ اصالت‌های سازی در موسیقی ایران که ثمره هزاران سال کار موسیقایی است، اهتمام لازم را به عمل آوریم.