*حسین بهبودی
*کارشناس ارشد مدیریت اجرایی
نیاز انسان به آب باعث شد تا اکثر تمدن‌های بشری در کنار رودخانه‌ها شکل بگیرند؛ نیازی که به مرور زمان با زیاده‌خواهی انسان، با دخالت در طبیعت و تجاوز به حریم رودخانه‌ها همراه شد. در حالی که در روزهای نخست پیدایش تمدن‌های بشری، انسان به خوبی و به طور فطری آموخته بود که برای استفاده بهینه از این منابع خدادادی، می‌باید رودخانه‌ها را دوست داشته باشد، امروز این دوست‌داشتن به فراموشی سپرده شده و گاهی طبیعت نیز قهر خود را نشان می‌دهد و با سیل بستر خود را پاکسازی می‌کند تا پاسخی به دست‌اندازی‌ها و بی‌تدبیری‌های انسان داده باشد. ماهیت حوادث طبیعی به گونه‌ایست که انسان‌ها خیلی زود آن را از خاطر می‌برند و خسارات و تلفات ناشی از آن را فراموش می‌کنند و ناخودآگاه به این موضوع که ممکن است این حوادث بار دیگر تکرار شود، کمتر می‌اندیشند. شاید اگر تا مدتی پیش کسی در مورد خطر سیلاب در همدان صحبت می‌کرد، اعتنای چندانی نمی‌شد اما امروزه نمی‌توان از این امر مهم اجتناب کرد.
وجود رودخانه‌های فصلی که از مسیرهایی همچون دره‌مرادبیک، چشمه ملک(دیوین)، گنج‌نامه، بلوار ارم و شهرک بهشتی که به سمت شهر سرازیر می‌شوند در گذشته نقش بسیار مؤثری در ایجاد باغات و فضای سبز به همراه داشته است. متاسفانه به مرور از این نقش کاسته شده و امروز به محلی برای دفع فاضلابهای شهری با دیواره چینی کنارههای رودخانه با درپوش‌های بتنی به وجود آمده که با عبور از میان بافتهای مسکونی و در قسمت‌های روباز به محل تخلیه زباله و نخالههای ساختمانی تبدیل شده است. در بیشتر نقاط این رودخانه‌ها دیدهای طبیعی منحصر بفردی به طور بالقوه وجود دارد که با اندکی توجه به مناظر اطراف آن، میتوان از این توان برای ایجاد فضاهایی جذاب به منظور توسعه تفرج و گردشگری استفاده کرد. اما متاسفانه نادیده گرفتن و کم اهمیت دادن به این مسائل و در مقابل با اجرای طرحهای بیدردسر (دیوار چینی رودخانه و مسیل قلمداد کردن آن) و همچنین در اولویت قرار دادن اتومبیل نسبت به انسان و به دنبال آن اجرای طرحهایی همچون احداث پلهای سواره روی رودخانه، با قاطعیت، تخریب سیما و منظر طبیعی رودخانه و فضاهای طبیعی اطراف آن را شدت می‌دهد. به عنوان مثال در اطراف رودخانه‌های دره‌مرادبیک و گنج‌نامه به صورت پراکنده فضاهای سبز قابل توجهی به صورت خطی شکل گرفته و طراوت و زیبایی چشمگیری به این بخش از شهر داده است که بر چشم شهروندان پوشیده نیست. گرچه این رودخانه‌ها یک رودخانه فصلی بوده و در اکثر روزهای سال بیآب است، اما در همان مدت زمان محدودی که به واسطه بارندگیها، آب در بستر آن جریان پیدا می‌کند، جلوه منحصر بفردی را به نمایش میگذارد که در صورت مدیریت و برنامهریزی صحیح از همین آب جاری در رودخانه نیز میتوان منظرههای چشمگیری را در این فضا ایجاد کرد. در انتهای مسیر که در قسمت کم‌برخوردار شهر قرار دارد وجود اراضی بایر و بلا استفاده در بخشهایی از حاشیه رودخانه و همچنین در میان بافتهای مسکونی مشرف به رودخانه مانند شهرک فرهنگیان، فرصتهای ویژهای هستند که با طراحی و ساماندهی آنها میتوان مبادرت به احداث فضاهای تفرجی متنوع در طول رودخانه کرد. در مقابل باید گفت این رودخانه‌ها به عنوان مجرای طبیعی وسیعی که از بین بافت شهری عبور می‌کنند، میتوانند به عنوان معضلی برای پیوند طبیعت و کالبد شهری محسوب شود. اما به لحاظ محدودیتهای موجود نظیر فقدان نظام فضایی مناسب، فصلی بودن حیات رودخانه، عریض بودن بستر، همچنین محدود بودن لکه سبز ساحلی، این رودخانه‌ها در وضعیت فعلی قابلیتهای ارزشمندی را در اختیار شهر قرار نداده و تنها بهعنوان عنصری اصلی و منفصل از کالبد شهر عمل می‌کند. به منظور کاهش اثرات منفی محدودیتهای موجود در کالبد رودخانه و همچنین تقویت ارتباط شهروندان با مواهب محیط طبیعی، پیشنهاد میشود ضمن ساماندهی عمومی بستر و جدارهها، فضای تفرجی خطی در امتداد رودخانه و سواحل آن به وجود آید و با تقویت عناصر سبز ساحلی و نفوذ آن به داخل بافت شهری، موجبات ارتقای کیفیت محیطی شهر فراهم شود.
در پایان به منظور تقلیل اثرات منفی ناشی از منظر و کالبد نابسامان و بلا استفاده رودخانه بهعنوان یکی از بزرگترین عناصرکالبدی شهر، میبایست با انجام مطالعات پایهای دقیق در زمینه ویژگیهای فیزیکی رودخانه و استخراج امکانات و محدودیتهای مربوطه، جدارهها، بستر و ساحل رودخانه، طراحی و ساماندهی شوند تا با تبدیل این فضای وسیع و ممتد به یک فضای تفرجی شهری، اراضی رها شده و بلا استفاده آن، احیا شده و موجبات غنای بصری و طبیعی شهر همدان را در این بخش از شهر فراهم آورد.