بنیان جامعه در آشفتگی

*سمیه بهبودی

*کارشناس علوم تربیتی

فضای مجازی و تأثیرات آن به عنوان رسانه نوین بسیار مورد توجه قرارگرفته است. به دلیل گسترش استفاده کودکان از اینترنت و فضای مجازی و تأثیرات بسزای آن بر روی کودکان، ضرورت مطالعه در مورد ابعاد گوناگون و تأثیر آن بر کودکان را ایجاب می‌کند.

همان‌طور که می‌دانیم فضای مجازی شامل اسباب‌بازی دیجیتال، تلویزیون، کامپیوتر، اینترنت، بازی‌های ویدئویی و تلفن‌های هوشمند است. بعد منفی این پدیده‌ها همیشه نمود بیشتری داشته و از سوئی با توجه به پائین‌بودن سطح فرهنگ عمومی و نبود درک مناسب از امکانات، فضای مجازی به مکانی برای انتشار مطالبی بی‌محتوا داشته استفاده شده که ممکن است اثرات زیان‌بار و جبران‌ناپذیر بر اخلاق، رشد و تکامل و هویت اجتماعی کودکان داشته باشد.

مطالعات اخیر نشان می‌دهد فضای مجازی آسیب‌های متفاوتی بر کودکان دارد که این آسیب‌ها می‌تواند توسط والدین آگاه یا توسط آموزش‌های عمومی و افزایش بینش افراد جامعه به حداقل برسد. خانواده‌هایی بدون نگرانی تلفن همراه و اینترنت را در اختیار فرزندان عزیزخود قرار داده‌اند؛ آیا از تأثیرات فضای مجازی بر کودکان اطلاع دارند؟ این موضوع دلیل بر افسارگسیختگی یا تربیت غلط فرزندان نیست؛ بلکه بحث ناامن و نامناسب‌بودن این محیط برای کودکان است.

یکی از اصلی‌ترین تأثیرات فضای مجازی بر کودکان و استفاده مداوم از اینترنت، افسردگی و انزوای اجتماعی است. کودکان هرچه زمان بیشتری را با اینترنت سر کنند، در مقابل، از میزان زمانی که صرف محیط اجتماعی واقعی‌شان می‌کنند، کاسته خواهد شد. به گفته کارشناسان دورشدن از واقعیت، نداشتن الگوی مناسب، سوءاستفاده جنسی، وابستگی و اعتیاد به فضای مجازی، شکل‌گیری اخلاق خارج از چارچوب، کاهش مهارت‌های اجتماعی و دور شدن از واقعیت‌ها از جمله تأثیرات منفی فضای مجازی بر کودکان و نوجوانان است. کودکی و نوجوانی، سن آموزش دیدن و تأثیرپذیری و یک فرصت مهم برای شناخت واقعیت‌های دنیا و برنامه‌ریزی برای قبول مسئولیت و ایفای نقش در بزرگ‌سالی است. با توجه به فضای امروزی، از اولین تأثیرات فضای مجازی بر کودکان و تربیت آنان این است که کودک و نوجوان ما از منبعی واقعیت را می‌آموزد که خودش غیرواقعی و مجازی است. پس هرچه بنا برای زندگی واقعی‌اش طرح‌ریزی کند، بیهوده است؛ چون از واقعیت دور است. پس عمر فرد تلف شده و توان و شور دوره طلایی زندگی‌اش را در جایی خرج کرده که نه تنها هیچ کمکی برای ساخت آینده‌اش نمی‌کند، بلکه فضا را برای ساختن هویت‌های غیرواقعی فراهم کرده و او را به غیر‌واقعی بودن عادت داده است. نسل جدید کاملا از رسانه (به معنای واقعی) بی‌بهره است. زیرا الگوی مناسبی در اختیارشان قرار داده نمی‌شود. همین امر از تأثیرات فضای مجازی بر کودکان است که قابل چشم‌پوشی نیست. در نخستین قدم باید زمان‌هایی که برای استفاده از فضای مجازی در اختیار فرزندان قرار داده می‌شود، پایش شود.

آمارها نشان می‌دهد، درصد بالایی از نوجوانان به طرز ناباورانه‌ای در شبکه‌های مجازی حضور دارند. در نهایت هم هیچ فعالیت سازنده و مفیدی از سوی آن‌ها در این محیط‌ها دیده نمی‌شود. طبق آمار در کشور ما، میانگین ساعت حضور افراد جامعه در فضای مجازی، بین حدود ۵ الی ۶ ساعت است که رقمی فاجعه‌بار است.

کودکان و نوجوانان به دلیل پاکی و صداقت‌شان به عنوان اولین قربانیان فضای مجازی محسوب می‌شوند. یکی از قابل توجه‌ترین تأثیرات فضای مجازی این است که شاید از این پاکی و سادگی سوءاستفاده شود. به طور معمول کودکان از طریق اتاق‌های گفت‌وگو، مورد اغفال و سوءاستفاده‌ افراد قرار می‌گیرند. حتی گاهی از طریق ضبط تصاویر خصوصی و غیر اخلاقی از طریق دوربین اینترنتی و آوردن اطلاعات و عکس‌های خصوصی، آنان را وادار به پذیرش رابطه جنسی فیزیکی کرده، سپس با تنظیم قرارهایی در محیط خانه‌ها در دام آن‌ها می‌افتند.

بلی. این‌ها گوشه‌ای از اثرات مخرب جبران‌ناپذیر بر آینده فرزندانمان است. آن‌گاه ما با کودک و نوجوان بی‌قراری مواجه می‌شویم که در کارهای روزمره‌اش موفقیتی کسب نمی‌کند. همیشه ناراحتی و ترس شدیدی را حمل می‌کند؛ اما جرأت بازگو کردن این مسائل را برای خانواده ندارد.

کودکان و نوجوانان امروزه، که انرژی و انگیزه‌های زیادی برای حرکت دارند، تنها یک مسیر مهیج تخلیه انرژی پیش روی خود می‌بیند و آن هم در گیرشدن با فضای مجازی است. شبکه‌ای که جذابیت‌های آن انقدر زیاد است که بدون تمرین قبلی قادر به کنترل و خودمدیریتی در مواجه با آن نخواهند بود. این معضل، اختلالی در فرد با نام اعتیاد مجازی پدید می‌آورد، اعتیادی که بر اثر استفاده‌ مکرر و دیوانه‌وار از اینترنت حاصل می‌شود، به صورتی که کودک بدون استفاده از آن، احساس کمبود کرده، روابط او با محیط مختل، و از حالت عادی خارج می‌شود. هرچه جلوتر می‌رویم، شاهد روند افزایشی رفتارهای خارج از چارچوب اخلاقی کودکان و انواع فحاشی‌ها در فضای نامحدود اینترنت هستیم. همین فضاهای مجازی غیرقابل کنترل باعث به تصویرکشیدن رفتارهای زشت می‌شود. این رفتارها رفته رفته عادی و به قول روان‌شناسان سبب «خوگیری» افراد می‌شوند. این اتفاق، مخرب‌ترین تأثیر فضای مجازی بر اخلاق کودک است. در مقابل کودکان و نوجوانانی که کمتر از اینترنت استفاده می‌کنند، ارتباط بیشتر و بهتری با اعضای خانواده دارند. استفاده‌ زیاد از اینترنت با پیوند ضعیف اجتماعی ارتباط مستقیم دارد. هم‌چنین وابستگی به اینترنت، فاصله‌ها و دره‌های عمیق و شدیدی در زندگی تحصیلی، اجتماعی، مالی و شغلی مصرف‌کنندگان آن ایجاد کرده است. برخی نیز به دلیل دیر خوابیدن ناشی از اتلاف وقت پای فضای مجازی، در مدرسه با عدم موفقیت روبه رو شده‌اند. برای همه ما واضح و آشکار است که فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و رشد روزافزون کاربران آن‌ها، علاوه بر پیامد‌های خوب، با نتایج مضر و خطرناکی نیز همراه بوده است؛ نتایجی که در اکثر مواقع روح و روان کودکان کم‌سن‌وسال را تحت‌تأثیر قرار خواهند داد. استفاده‌ نادرست از اینترنت، منجر به ایجاد تضادهای شخصیتی و فرهنگی می‌شود. کودکان و نوجوانان، با اینترنت و حجم گسترده‌ حیرت‌انگیز و گوناگون اطلاعات مواجه می‌شوند. به خصوص در دوران بلوغ که مرحله‌ شکل‌گیری هویت آن‌هاست و همواره به دنبال کشف ارزش‌ها و درونی کردن آن‌ها هستند. به ناچار هویت خویش را در این دنیای مجازی جست‌وجو می‌کنند. بدین شکل ممکن است برخی و شاید تعداد زیادی از کودکان و نوجوانان، راه خود را در اینترنت گم ‌کنند. دوران هویت‌یابی خویش را بیش از پیش با بحران سپری خواهند کرد؛ تا جایی که این تأثیرات فضای مجازی بر کودکان ، عواقب روحی و روانی جبران‌ناپذیری برای آن‌ها در پی دارد.

در نهایت وظیفه ما در مقام والدین و یا سرپرست فرزند این است که در درجه اول آسیب‌های فضای مجازی برای این قشر آسیب‌پذیر را بشناسند. با شناخت این آسیب‌ها کار ساده‌تری برای مقابله با پیامد‌های ناخوشایندشان خواهند داشت. پس از آن، باید فضایی گرم و ایمن در خانه و خانواده به وجود آورد. به‌بیان دیگر، امید است فرزند به خانواده به عنوان بنیان اصلی جامعه اعتماد داشته باشد و بدون واهمه، تجربه‌های ناخوشایندش را با آن در میان گذارد. اگر هرچه سریع‌تر به وجود مشکلات پی برده شود، امکان آن‌که از بروز اتفاق‌های ناخوشایند پیشگیری کنیم، بیشتر خواهد شد.