تاریخ غیرت

کتاب «تاریخ غیرت» رمانی با مضمون عاشقانه _ تاریخی است که به قلم آقاشیخ موسی دستجردی (نثری همدانی) با عباراتی شیرین و گیرا در سال ۱۲۷۶ه.ش(۱۳۱۵ه.ق) به رشته نگارش درآمده و بعدها با کوشش مهدی به خیال آماده و در سال ۱۳۹۸ توسط حوزه هنری استان همدان به چاپ رسیده است. این رمان خواندنی در ۱۲ فصل تدوین شده است.

 

وقایع رمان مذکور مربوط است به سال ۱۰۹۷ه.ش(۱۱۳۶ه.ق)، یعنی اواخر حکومت صفویه همزمان با اغتشاشات دوره شاه سلطان حسین زمانی که لشگر عثمانی به رهبری احمد پاشا از بغداد به طرف غرب ایران هجوم آورد و طی ۴ ماه محاصره شهر همدان گروه بی‌شماری از مردم بی‌دفاع را قتل عام کرد. لازم به یادآوری است مردم همدان با شجاعت و دلاوری تلاش کردند تا از شهر دفاع کنند. محتوای رمان، داستان جنایت‌های عثمانی و رشادت‌های مردم این شهر است که با چاشنی عشق، جذاب‌تر و خواندنی‌تر شده است.

رمان تاریخی همزمان با جنبش ناسیونالیستی پدید می‌آید و در ایران معاصر در آستانه مشروطیت که رمان «عشق و سلطنت» و «شمس و طغرا» نمونه‌های برجسته آن است، شاهد ظهور آن هستیم.[۱]

نگارنده کتاب موسی نثری (۱۳۳۲-۱۲۶۰ه.ش) نویسنده، ادیب، روزنامه‌نگار، ریاضی‌دان، مدیر مدرسه نصرت (دبیرستان پهلوی/ امام خمینی)، رئیس فرهنگ همدان و مدیر روزنامه اتحاد بود که نگارش نخستین رمان تاریخی ایران (عشق و سلطنت) از آثار اوست. چون موسی نثری یک روحانی منورالفکر بوده به مشروطه خواهان می‌پیوندد. نثری در جوانی دست به نگارش رمان تاریخ غیرت زده و مصمم بوده تا در آینده جلد دوم و سوم آن را هم بنویسد اما به دلیل پاره‌ای ملاحظات سیاسی از نوشتن ادامه آن و حتی انتشار مجلد نوشته شده پرهیز می‌کند. (ص ۲۲) در طی جنگ جهانی اول به‌رغم این‌که ایران اعلام بی‌طرفی می‌کند برخی از روشنفکران به دلیل ضدیت با روس و انگلیس جانب متحدین (عثمانی و آلمان) را می‌گیرند و نثری و یارانش غمام و آزاد همدانی با این اندیشه که یادآوری جنایات گذشته عثمانی‌ها نتیجه‌ای ندارد و بهتر است اتحاد اسلام صورت گیرد، آلمانوفیل شدند و نثری ترجیح داد از نوشتن ادامه رمان و نیز چاپ اثر خودداری کند برای آن‌که به مسلمانان عثمانی برنخورد.(ص۲۳)

خواننده تیزبین با نگاهی موشکافانه می‌تواند نکات زیر را از کتاب برداشت کند:

الف) در این کتاب معماری محلات همدان (قاشق‌تراشان، کبابیان، کوچه نراقی‌ها، درودآباد، بنه بازار، مختاران، میدان سنگزار، سر قلعه، کوچه قراول خانه، بین النهرین و گازران) و دروازه‌های آن (سنگ شیر، بهار، قزوین، اهل قبور، مختاران و کبابیان) به خوبی تشریح شده است.

ب) نثری در رمان خود در طرف دروازه بهار برجی را توصیف می‌کند که ۱۲ زرع ارتفاع داشته و قریب هزار قدم از راه دور بوده و دیواری به طول نیم زرع در طرف بام آن برج بوده که لشگرگاه عثمانی از شبکه‌های آن دیده می‌شده است. البته هم اکنون چنین برجی در این محل وجود ندارد و باستان‌شناسان بایستی صحت و یا سقم آن را اثبات کنند، چه بسا زاییده خیال‌پردازی نثری بوده است.

ج) نثری در این کتاب میدانی را توصیف می‌کند که در سمت چپ استرومردخای قرار گرفته و محل تجمع مدافعان و مردم بوده است. اگر چنین چیزی واقعیت داشته باشد، نشان می‌دهد که معماری نو شهر همدان با الهام از المان‌های معماری قدیمی این شهر طراحی شده است.

د) عشق‌های توصیف شده در این کتاب همانند عشق‌های بسیاری از رمان‌های قدیمی در یک چشم بر هم زدنی متولد می‌شود.

ه) از نکته بسیار جالب این کتاب این است که زنان که تا به حال پرده نشین بوده‌اند به میان اجتماع می‌آیند و با تهیه آذوقه و پرستاری از زخمی‌ها نقش خود را در دفاع از شهر ایفا می‌کنند.

و) عنصر آگاهی نقش مهمی در این داستان دارد. یکی از بزرگان شهر (محمد قاسم خان) در وصیت‌نامه خود تصریح کرده که دست به نگارش کتابی به نام «اتحاد اسلامی» زده که موضوع آن اتحاد بین شیعه و سنی است. مبارزان شهر قرار می‌گذارند در کنار دفاع از همدان روزی چند برگ از آن را بخوانند.

ز) شیخ محمد که روحانی آگاه و مبارزی است و با علم جدید هم تا اندازه‌ای آشنا بوده، علاوه بر دادن انگیزه به مردم برای مبارزه، کتابی هم در دست نگارش دارد. گویا نثری خود را در قالب این روحانی روشن بین و مردمی می‌پندارد.

ح) حاکم همدان خائن است و به لشگر عثمانی پیوسته و همدان را بدون نیروی دفاعی دولتی رها کرده و گریخته است.

ط) قلیان کشیدن یک عادت بین همه طبقات مردم بوده است.

ی) طی جنگ ذخیره قورخانه تمام می‌شود اما کلیمیان و ارامنه سرب و باروتی که در خانه داشتند به مبارزان می‌دهند و در کنار آن‌ها می‌جنگند که نشان می‌دهد دفاع در برابر لشگر عثمانی یک جنگ ملی و نه صرفا مذهبی بوده است.

ل) توصیف سنگربندی‌های محلات همدان، صحنه‌های جنگ‌های خیابانی انقلاب فرانسه در رمان «بینوایان» ویکتور هوگو را در ذهن تداعی می‌کند. البته آشنایی نویسنده با زبان فرانسه و شاید مطالعه این رمان می‌توانسته الهام‌بخش نثری باشد.

م) در پایان جنگ ذخیره باروت تمام می‌شود و مردم با چاقو و قمه می‌جنگند. از طرفی آذوقه هم به اتمام رسیده، مردم هر چه جنبنده در شهر هست می‌کشند و می‌خورند تا از گرسنگی نمیرند. با این حال عده‌ای از گرسنگی تلف می‌شوند.

سرانجام مقاومت تقریبا ۴ ماهه (از ۲۰ خرداد تا ۹ شهریور) در برابر عثمانی‌ها با سقوط شهر به پایان می‌رسد. عده زیادی از مردم که نثری تعداد آنان را بالغ بر ۲۰۰۰۰ نفر می‌داند، کشته می‌شوند. بسیاری از زنان و دختران هم از ترس اسارت به دست عثمانی‌ها، دست به خودکشی می‌زنند. لازم به یادآوری است گورستان‌های دسته جمعی مربوط به این کشتار عثمانی‌ها (دوگوران و قبر شهیدان) در همدان تا همین اواخر، زبانزد مردم بوده است.

حزین لاهیجی نویسنده، شاعر و جهانگرد نامی آن روزگار که خود شاهد مصائب همدانی‌ها بوده حکایت جنایات لشگر عثمانی و دلاوری‌های مردم همدان را (بدون حضور حاکم وقت و یا لشگری دولتی) در کتاب خود به نام «تاریخ حزین» آورده است:  «رومیه[۲] که در قلعه‌گیری شهره آفاقند در تسخیر کوشیدند و از زیر نقب زدند و نصف حصار شهر را به آتش و باروت فرو ریختند و به شهر درآمدند و قتل عام بنیاد کردند…چون رومیان با آلات و ادوات جنگی بودند و این نام آوران با شمشیر و قمه و کارد، به قدری کوشیدند که همه در مبارزه کشته شدند ولی از رومی هم چیزی نماند چراکه همدانی دلیر با خنجر و کارد روی دهان توپ می‌رفت…حساب مقتولین آن قضیه را جز عالم الغیب کس نداند…من با بعضی از معارف کرمانشاهان به همدان آمده بودیم در شوارع و صحراها به قدری اجساد کشتگان به روی هم ریخته بود که فرصت و امکان کنار کشیدن نشده بود…”(ص۲۵۴و۲۵۵)

با خواندن این رمان احساس دوگانه غرور و غم به انسان دست می‌دهد که در طی تاریخ چه بر سر این خاک و مردم آمده و پیشینیان ما چه دلاوری ها و رشادت هایی در راه حفظ آن کرده‌اند.

۱-بعد از کودتای ۲۸ مرداد نوعی ناسیونالیسم دولتی کاذب(پس از سرکوب چپ و طرفداران دکتر مصدق) تبلیغ می شد و رمان های تاریخی علیه دکتر مصدق به شکل پاورقی مجلات هفتگی چاپ می گردید و بعدها به صورت کتاب در دسترس خوانندگان قرار می گرفت.

۲- عثمانی ها