*علی پاشا رجبلو
*مدرس موسیقی
انسان در طول حیات اجتماعی، تاریخی و فرهنگی‌اش، توانسته خوشی‌ها و رنج‌های خود را با آواها و اصوات بیان کند؛ این سرآغاز هنری به نام موسیقی بوده است. موسیقی در کنار آیین‌های ملی، مذهبی و اجتماعی نقش مهمی را ایفا می‌کند؛ به طوری‌که بخش جدایی‌ناپذیری از آن‌ها می‌شود. اگرچه شکل‌گیری زمان و تغییر و تکامل و پیوند این آیین‌ها با موسیقی به درستی برای ما روشن نیست، اما با استناد به آثار تاریخی به جا مانده و شواهدی از اشعار و متون ادب پارسی، جایگاه و رابطه تنگاتنگ موسیقی در آیین‌ها و جشن‌های ایرانی به خصوص جشن نوروز به خوبی دیده می‌شود.
از میان این آیین‌ها و جشن‌های ایرانی، جشن نوروز جایگاه ویژه‌ای نسبت به جشن‌های بزرگ دیگر چون مهرگان و سده دارد. قدمت و پیشینه و شکل‌گیری نوروز به سه هزار سال پیش در آسیای میانه و آسیای غربی بر می‌گردد. جشن نوروز مبتنی بر اسطوره‌های کهن، با همراهی ذوق ایرانیان و بر اساس نگاه و توجه به طبیعت شکل می‌گیرد؛ چراکه نوروز اولین روز نو از آغاز سالی نو را بشارت می‌دهد. در فرهنگ ایران باستان، موسیقیدانان (نوازندگان و خوانندگان) که با عنوان خنیاگران و رامشگران شناخته می‌شدند، در جایگاه بالاتری نسبت به دیگر اقشار اجتماعی قرار داشتند که در حضور پادشاهان و در ضیافت‌های گوناگون به ویژه در جشن‌هایی چون نوروز، اشعار و موسیقی خود را عرضه می‌کردند.
موسیقی نوروز مجموعه‌ای از نواها و آواهایی بوده که گاه به صورت آواز و گاه به صورت ساز و آواز و خواندن ترانه‌هایی درباره نوروز توسط خنیاگران و رامشگران شکل گرفته که در طول تاریخ براساس باورهای ملی – مذهبی اقوام مختلف، موسیقی مخصوص خود را برای جشن نوروز به وجود آورده‌اند. در این میان خنیاگران و رامشگران دوره گرد نیز قبل از فرا رسیدن نوروز در محله‌ها، روستاها و شهرها به اجرای موسیقی نوروزی می‌پرداختند و از مردم انعام و خوراکی و لباس می‌گرفتند.
در شاهنامه فردوسی نیز به جشن نوروز پرداخته شده که با بزم و شادی و همراهی موسیقی بوده است:
به جمشید بر گوهر افشاندند/ مر آن روز را روز نو خواندند / بزرگان به شادی بیاراستند/ می و رود و رامشگران خواستند
نوروز در موسیقی دستگاهی ایران نیز حضوری جدی دارد. نوروز یکی از آوازهای شش‌گانه موسیقی قدیم بوده که دارای مشتقاتی چون: نوروز خارا، نوروز بیاتی، نوروز صبا، نوروز عجم و نوروز عرب بوده است. عبدالقادر مراغی جمع گوشه‌هایی که واژه نوروز را در بر دارند «نوروزات» نام‌گذاری می‌کند. گاهی نیز نوروز منسوب به شعبات بیست و چهارگانه موسیقی قدیم عنوان شده است. اگرچه نظریه‌پردازان موسیقی قدیم درباره جایگاه موسیقیایی نوروز اختلاف نظر دارند، اما همه این نظریه‌ها نشان می‌دهد که نوروز در موسیقی کهن ما اهمیت ویژه‌ای داشته است.
واژه نوروز در ردیف دستگاهی کنونی موسیقی ایران نیز در دو دستگاه همایون و راست پنجگاه وجود دارد. گوشه‌های نوروز عرب، نوروز صبا و نوروز خارا، از گوشه‌های مهم این دو دستگاه است.
از آیین‌های جشن نوروز که همراه با موسیقی بوده می‌توان به این موارد اشاره کرد: «کوسه برنشین» (بهار جشن) که با سازهایی چون دف و دایره و ترانه‌های نوروزی اجرا می‌شده و«حاجی فیروز» که نمادی از آیین بازگشت سیاوش است و از حیات مجدد و زایش و رویش دوباره و رفتن سرما و زمستان حکایت می‌کند. «میر نوروزی» نیز یکی دیگر از آیین‌هایی بوده که جشن زمامداری و حاکم منتخب از سوی عوام را به شکلی طنز گونه با شادی و موسیقی اجرا می‌کردند. «آیین نوروزخوانی» نیز با شعر و آواز و موسیقی در توصیف از طبیعت و مژده آمدن بهار و در ستایش از اهورامزدا بوده است. از دیگر آیین‌های مرتبط با جشن نوروز، «ترانه‌های نوروزی» بوده که توسط خنیاگران و رامشگران حرفه‌ای اجرا می‌شده و در پایان «آتش افروز» که دسته‌ای از نوروزی خوانانی بودند که با خواندن و رقصیدن و آواز و موسیقی به آتش بازی می‌پرداختند.