*اکبر تنهایی
قنات یکی از پیچیده‌ترین فنون بومی است که اجرای آن مستلزم آگاهی از رفتار طبیعی آب‌های زیرزمینی و تشکیلات زمین شناسی است. در بسیاری از قنوات که از صدها سال پیش حفر شد اند هیچ نوع خطایی دیده نمی‌شود که مقنیان نیز به آن اذعان داشته و گاهی عجایب قنوات به حدی است که اجرای آن‌ها را به افراد غیرزمینی نسبت می‌دهند، در حالی‌که حفر آن‌ها توسط افراد عادی با دقت فنی بسیار بالا صورت پذیرفته است.
حال با این توضیحات آیا شایسته است این هنر پیشینیان که حتی قبل از کشف رابطه ریاضی فیثاغورث توسط بومیان قدیمی در ساخت قنوات به کار م رفته متروکه شود و مرمت و نگهداری نشود؟ آیا شایسته است این سازه سازگار با محیط زیست و نه نابودگر آن، کنار گذاشته شود و چاه‌های عمیق جایگزین آن شود؟ و آیا شایسته است اداره مستقلی برای حفظ و نگهداری و ساماندهی قنوات در سطح استان و یا نه، در سطح کشور، ایجاد نشود؟
بسیاری از پژوهشگران، حفر قنات را به دوره هخامنشیان نسبت می‌دهند. تاریخ قنات در ایران به طور مشخص، به دوره ما قبل کتابت و به عصر آهن بر می‌گردد. قنات تکنیکی است که آمیخته با فرهنگ و تمدن قسمت‌های مهمی از جهان از جمله کشور ما شده است و خود، بخشی از فرهنگ ماست و متأسفانه در حال حاضر رو به فراموشی می‌رود. طبق نظر هانری گوبلو قنات در حدود سال ۸۰۰ ق.م در شمال غربی ایران در مرز ترکیه فعلی توسط معدنچیان برای استخراج آب معادن حفر شد. این تکنیک کم کم مورد استفاده کشاورزان واقع شد و به سراسر فلات ایران گسترش یافت.
حدود ۵۰۰ ق.م توسط لشکرکشی‌های ایرانیان این فن در مصر رواج یافت. با گسترش اسلام، شمال آفریقا با قنات آشنا شد و قنات یافوگا در حدود ۷۵۰ میلادی توسط مسلمین در شهر مادرید پایتخت اسپانیا دایر شد. در سال ۱۵۲۰ اسپانیای ها حفر قنات را در مکزیک آغاز کردند و از آن‌جا این تکنیک به در (pica) لوس آنجلس برده شد. در سال ۱۵۴۰ شهر پیکا شیلی صاحب قنات شد. گسترش قنات در شرق نیز قدمت طولانی دارد. وجود قنات در چین از حدود ۱۲۰ ق.م گزارش شده است اما گسترش قنات در ترکستان به ویژه در تورفان جدید است و در حدود ۱۷۸۰ مقنی های خراسانی شروع به احداث قنات در این قسمت از آسیا کردند. قنوات ژاپن (حدود ۲۸۰ رشته) که غالباً در ناحیه نارا پایتخت قدیم ژاپن قرار داشته و به نام منبو (مانبو) خوانده می‌شوند قدمتی سیصد ساله دارند و وجه تسمیه آن‌ها هم احتمالاً ریشه در کلمات «منبع آب» دارد. قنات، بیشتر در مناطق خشک و نیمه خشک جهان پراکنده است، اما گاه آن‌ها را در مناطق پر بارانی چون منطقه نارا با باران بیش از یک متر و بیست سانتی متر هم می‌بینیم. بنابراین می‌خواهم بگویم که «قنات متعلق به همه مناطقی است که انسان با هوش وجود داشته و دارد». مهم آن است که بدون دستیابی به قنات به احتمال زیاد انسان نمی‌توانست در قسمت عمد ای از مناطق کره زمین حداقل در وسعتی در حدود ۲۰ میلیون کیلومتر مربع اسکان یابد و زندگی روستایی و شهری با دوامی بنیان نهد. اگر قنات نبود شهرهای قدیمی و مهمی چون ری، نیشابور، یزد، کاشان، سبزوار، کاشمر، مشهد، فردوس، گناباد و تهران که همگی در حوزه تمدن ایرانی و اسلامی هستند، نمی‌توانست به وجود آید و رشد کند و یا حداقل بخش مهمی از توسعه آن‌ها مختل می‌شد.