*نوشته زنده‌یاد عباس فیضی
*تدوین و بازنویسی: مهدی به‌خیال
*قسمت اول
در میان آثار و نوشتجات پراکنده شادروان «عباس فیضی» یادداشت‌هایی هست که به تاریخچه، و آداب و رسوم (ـ فولکلور) ایلات و طوایف کوچنده همدان پرداخته است. وی این نوشتارها را به صورت شفاهی و میدانی در بین ماه‌های اردیبهشت ـ خرداد در سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۵۶ گردآوری کرده است، که اطلاعات خوب و مهمی را در اختیار ما می‌گذارد. اما تا چه حد این گفتار‌ها قابل اعتماد است بر ما روشن نیست و ما برحسب امانت‌داری این یادداشت‌ها را تدوین و تنظیم کرده و به صورت بازنویسی شده منتشر می‌کنیم. اما نویسنده در این میان به مراسم دیگری هم اشاره کرده بود که تنها چون مختص به ایلات و طوایف (عشایر) نبود و در دیگر اقوام هم مشترک است از این‌رو این قسمت‌ها را حذف کردیم. لازم به ذکر است که در مورد ایل «جمور» یادداشت‌هایی را دوست بزرگوارم «کورش رضاپورجمور» در اختیارم گذاشت که از ایشان نیز سپاسگزارم.
درآمد
الوند، این کوه رفیع و عظیم که همدانِ کهن در دامنه‌اش آرمیده است؛ بر اثر آب و هوای خوبی که دارد قرن‌ها است که پایگاهی برای ایلات و عشایر است، و هر ساله با گذشت ۲ ماه از فصل بهار، ایل‌های کوچنده به سوی دامنه‌های پر ریاحین این کوه عظیم روان می‌شوند و تا نیمه‌های دوم فصل تابستان در شیار و دامنه‌های دل‌انگیز و خوش آب‌وهوای الوندکوه زندگی خود را ادامه می‌دهند و از مراتع و جویبارهای زیبا و طبیعی آن استفاده می‌کنند.
تمامی ایل‌های کوچنده به این دیار، به الوند و دامنه‌های با طراوتش اعتقادی بس محکم و استوار دارند. ایل‌ها الوندکوه را مقدس دانسته و در کوچ و رسیدن به همدان هفته‌ای نیز در اطراف غار مقدس عابد و اطراف امامزاده کوه، با برپا کردن سیاه چادرها و به چرا بردن حشم، و تهیه لبنیات ـ‌جهت مصرف و فروش آن به اهالی همدان‌ـ مشغول می‌شوند.
اینک در این تحقیق به معرفی ایل‌های کوچنده به الوندکوه پرداخته و ضمن معرفی ایل‌های ورود کننده به الوند و دامنه‌های اطراف الوندکوه گوشه‌هایی نیز از آداب و رسوم و عقاید آن‌ها را طی بررسی‌هایی که از بستگان ایلات به دست آورده‌ام تقدیم می‌کنم.
(عباس فیضی).
تاریخچه
در ابتدا نگاهی گذرا می‌کنیم به بعضی از ایلات، طوایف و تیره‌های آن‌ها که عبارت‌اند از: ایل ترکاشوند، ایل ترک، ایل حسنوند، ایل شاهسون، ایل جمور (ایل جمیر) و ایل‌های کرد زبان.
ایل ترکاشوند
بزرگترین ایل کوچ‌رو در همدان ـ‌که سال‌های سال در این استان به شغل دامداری مشغول بوده‌اندـ ایل ترکاشوند است. این ایل از نظر عشایری دارای مقامی کامل و بزرگ در این استان به حساب می‌آید.
ایل ترکاشوند شامل طایفه‌هایی هست که عبارت‌اند از: رحمتی، میرکه، سلیمانی، پیرزاد، ملیجانی، مرشدی، یار ویس، گُرکه‌ای و میرعزیزی. که هر کدام از اینان خانوارها و تیره‌هایی دارند که ما مختصراً به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
ـ رحمتی؛ دارای ۳۹۰ خانوار هستند و محل ییلاق آن‌ها آرتیمان، شهرستانه، کوه‌های حیدره و گنجنامه است. تیره‌های آن‌ها عبارت‌اند از: ممیائی، کوهرار، صَغیری، کومیوند، کت کن، بگلر و محمدعلی.
ـ میرکه؛ دارای ۲۷ خانوار هستند و مراتع ییلاق آن‌ها اطراف ویان همدان و محل قشلاق آن‌ها اطراف صحنه کرمانشاه است، و نیز تیره‌ای ندارد.
ـ سلیمانی؛ دارای ۴۵ خانوار است و مراتع ییلاق آن‌ها در کوه‌های اسدآباد و اطراف نهاوند و شهرستانه و دره حیدره همدان است و جهت قشلاق به اطراف اندیمشک و پلدختر می‌روند. تیره‌های آن‌ها عبارت‌اند از: برایم و آقامیر.
ـ پیرزاد؛ ۱۵ خانوار هستند و مراتع ییلاق آن‌ها در اطراف تویسرکان و کوه الوند است و جهت قشلاق به اطراف اندیمشک می‌روند، و نیز تیره‌ای ندارد.
ـ ملیجانی؛ ۱۰۵ خانوار هستند و مراتع ییلاق آن‌ها در امامزاده کوه، برفجین، موییجین، الوند و گنجنامه همدان است و محل قشلاق آن‌ها اطراف صحنه کرمانشاه و اطراف اندیمشک است. تیره‌های آن‌ها عبارت‌اند از: بگلر، خانلر، خنجر و چهارتخم.
ـ مرشدی؛ دارای ۱۲۰ خانوار است که اغلب در درون استان ییلاق و قشلاق می‌کنند. مراتع ییلاق آن‌ها در اطراف قُرق همدان و کوه‌های حیدره و اطراف مریانج است و قشلاق آن‌ها در اطراف شهرستان نهاوند و بروجرد است. تیره‌های آن‌ها عبارت‌اند از: ناصری، میرزائی و اله.
ـ یار ویس؛ دارای ۶ خانوار هستند و ییلاق آن‌ها در اطراف کوه الوند، گنجنامه و کوه‌های حیدره است و قشلاق آن‌ها در اطراف صحنه کرمانشاه است.
ـ گُرکه‌ای؛ دارای ۳۰ خانوار است و مراتع ییلاق آن‌ها اطراف کوه‌های همدان و اسدآباد، و محل قشلاق آن‌ها در اطراف بروجرد و اندیمشک می‌باشد. تیره‌های آن‌ها عبارت‌اند از: حسینی‌پور، زالی‌پور، نظری، ولکه، کایمرث، منصدر و نوروزی.
ـ میرعزیزی؛ ۲۵ خانوار هستند و مراتع ییلاقی آن‌ها اطراف کوه‌های الوند و نهاوند است و محل قشلاق آن‌ها اطراف اندیمشک و پلدختر است. تیره‌های آن‌ها عبارت‌اند از: کریس و ولیخانی.
ایل ترک
دومین ایل بزرگ در همدان ایل ترک است، که چون به ترکی تکلم می‌کنند به همین نام نیز معروف شده‌اند. ایل ترک نیز شامل طایفه‌هایی هست که عبارت‌اند از: یارمطاقلو، سهرابی (ظهرابی)، نیازی، ورمزیار، شن‌لی و جمادلی. این طایفه‌ها تیره‌ای ندارند اما تعداد خانوار و محل ییلاق ـ قشلاق اینان مختصراً از این قرار است:
ـ یارمطاقلو؛ دارای ۱۰۱ خانوار است و مراتع ییلاقی آن‌ها در کوه‌های ابرو، خاکو و سیمین همدان است، و محل قشلاق آن‌ها نیز در اطراف پلدختر و اندیمشک است.
ـ سهرابی (ظهرابی)؛ دارای ۳۵ خانوار است و مراتع ییلاقی آن‌ها در کوه‌های ابرو، خاکو، ورکانه و اطراف کوه‌های نهاوند است، و محل قشلاق آن‌ها نیز در اطراف پلدختر و اندیمشک است.
ـ نیازی؛ دارای ۳۲ خانوار است و مراتع ییلاق آن‌ها اطراف ورکانه، ارزان‌پول (فود) و مزرعه رحیم‌آباد در همدان است، و محل قشلاق آن‌ها نیز در اطراف شوش، پلدختر و اندیمشک است.
ـ ورمزیار؛ دارای ۲۳ خانوار است و مراتع ییلاق آن‌ها اطراف کوه‌های ورکانه، ابرو و خاکو در همدان است، و محل قشلاق آن‌ها نیز در اطراف اندیمشک و پلدختر است.
ـ شن‌لی؛ دارای ۱۰ خانوار است و مراتع ییلاق آن‌ها اطراف کوه‌های سیمین، ابرو، خاکو و ورکانه در همدان است، و محل قشلاق آن‌ها نیز در اطراف اندیمشک و پلدختر است.
ـ جمادلی؛ دارای ۱۰ خانوار است و مراتع ییلاق آن‌ها اطراف کوه‌های ابرو، خاکو و ورکانه در همدان است، و محل قشلاق آن‌ها نیز در اطراف اندیمشک و پلدختر است.
ایل حسنوند
ایل حسنوند از ایلات لرزبان است. این ایل شامل ۲ طایفه است که در اطراف همدان و نهاوند ییلاق می‌کنند، و عمده کارهای آن‌ها با استان همدان است. این ۲ طایفه عبارت‌اند از ابراهیمی (برام جان) و میرزا جان.
ـ طایفه ابراهیمی ۴۵ خانوار هستند و مراتع ییلاقی آن‌ها اطراف کوه‌های نهاوند، تویسرکان، و محل قشلاق آن‌ها در اندیمشک و پلدختر می‌باشد و عمده کارهای عشایری آن‌ها در موقع ییلاق با عشایر همدان است. این طایفه ۷ تیره دارد که عبارت‌اند از: کاظمی، کاکاوند، ساکی، ذکائی، رشیدی، رحمانی و اسدی.
ـ طایفه میرزا جان ۸۰ خانوار هستند و مراتع ییلاقی آن‌ها در کوه‌های اطراف نهاوند و تویسرکان است و محل قشلاق آن‌ها در اندیمشک و پلدختر است. در زمان ییلاق مسئولیت جابجایی آن‌ها با عشایر است. این طایفه ۱۰ تیره دارد که عبارت‌اند از کریمیان، ولی‌زاده، درویشی، گودرزی، مهندسی، تفه‌جان، نقدعلی، میرزا جان، غلاهی و شمسیان.
ایل شاهسون
ایل شاهسون در همدان از ۳ تیره تشکیل می‌شود که عبارت‌اند از تیره‌های شاهسون، شاهسون قراگوزلو و شاهسون حاجیلو.
این ایل‌ها ترک زبان هستند و شغل آن‌ها گله‌دارای و پرورش گله است، آن‌ها مدت ۶ الی ۷ ماه در میان چادر زندگی می‌کنند.
لباس این ۳ تیره برای مردان و زنان متفاوت است. برای مردان عبارت است از قباهای کوتاه، شلوار گشاد، شال سفید، کلاه کوچک سیاه و یک دستمال سیاه؛ و نیز برای زنان عبارت است از دستمال سیاهی که بر سر می‌بندند و پیراهن بلندی که یقه آن‌ها تا زیر سینه باز است و در اکثر مواقع به رنگ قرمز تیره است.
ـ طایفه شاهسوند از ایل شاهسوند است، که در روستای علی‌آباد دمق اسکان دارند. این طایفه نیمه کوچ‌رو هستند و مراتع آن‌ها میدانک ارزان‌پول (ارزان‌فود) همدان است، این طایفه دارای ۲۲ خانوار است و تیره ندارند.
ـ در ایل شاهسون زن‌ها و مردها دارای شغل پرورش دام، تهیه لبنیات، پشم، فرش، گلیم، شال و جوراب پشمی هستند.
ایل جمور (ایل جمیر)
این ایل که به نام ایل جمور یا جمیر در همدان معروف و مشهور است از ۴ طایفه (کُردزبان) تشکیل می‌شود و در اطراف همدان ییلاق می‌کنند و عمده کارهای عشایری آن‌ها با سازمان عشایری همدان است. این ایل کوچ‌رو می‌باشد و ۴ طایفه آن عبارت‌اند از عبدلی، شاه‌ویس، گماری و ویس.
ـ طایفه عبدلی‌ها ۵۰ خانوار هستند. مراتع ییلاقی آن‌ها در اطراف اسدآباد (همدان) و محل قشلاقی آن‌ها در اطراف صحنه و کرمانشاه است.
ـ طایفه شاه‌ویس‌ها دارای ۱۰ خانوار است. مراتع ییلاق آن‌ها در اطراف اسدآباد (همدان) و محل قشلاق آن‌ها اطراف صحنه و کرمانشاه است.
ـ طایفه گماری‌ها دارای ۲۵ خانوار هستند. مراتع ییلاق آن‌ها در اطراف اسدآباد (همدان) و محل قشلاق آن‌ها اطراف صحنه و کرمانشاه است.
ـ طایفه ویس‌ها دارای ۵ خانوار هستند. مراتع ییلاق آن‌ها در اطراف اسدآباد (همدان) و محل قشلاق آن‌ها اطراف صحنه و کرمانشاه است.
ایل‌های کرد زبان
این ایلات که از منطقه کردستان هستند، سالی چند ماه در همدان زندگی می‌کنند سپس کوچ می‌کنند. محل زندگی آن‌ها اغلب در کوه‌های الوند، میدان میشان، تخت نادر، دره تاریک (راه تویسرکان) و آخر سر در چشمه فرشه همدان است. شغل آن‌ها پرورش، و خرید و فروش گله و حیوانات است؛ و نیز تهیه انواع لبنیات از دیگر کارهای آن‌ها است.
ـ شغل اغلب ایلات کردزبان پرورش دام و تهیه لبنیات است و با فروش آن امرار معاش می‌کنند.
طایفه بنفشه
طایفه بنفشه طایفه‌ای مستقل و نیمه کوچ‌رو هستند، که در اطراف کوه‌های نهاوند ییلاق می‌کنند. این طایفه دارای ۳۰ خانوار است و گاهی نیز در شهر زندگی می‌کنند.
طایفه مگه
طایفه مگه طایفه‌ای هستند مستقل و نیمه کوچ‌رو، که در اطراف کوه‌های نهاوند و تویسرکان زندگی می‌کنند. این طایفه دارای ۳۰ خانوار است و گاهی نیز در شهر زندگی می‌کنند.