*مهدی غلامی
*کارشناس مرمت بناهای تاریخی
- مقدمه
امروزه معضلات و مشکلات بافت‌های فرسوده شهری یکی از مسائلی است که در حوزه شهرسازی شهروندان را با مشکلات متعددی مواجه ساخته است. همچنین یکی از مهم‌ترین چالش‌های شهری با توجه به نبود زیرساخت‌های مناسب شهری و افت عملکرد این بافت‌ها از نظر ابعاد کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و نهادی در مواجه با مخاطرات است. (اسدی عزیز آبادی و همکاران ، ۱۱۱:۱۳۹۷)
تحولات زندگی شهرنشینی چند دهه اخیر، بافت‌های قدیم را با مشکلات عدیده‌ای در ابعاد مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی مواجه کرده که همه این عوامل دست به دست هم داده و زمینه مناسبی برای فرسودگی این بافت‌های باارزش و تاریخی فراهم کرده است. (خاکپور و مهرورز،۱۳۹۳: ۲)
از این رو بافت‌های فرسوده شهری به دلیل فرسودگی‌های کالبدی، فقدان دسترسی‌های مناسب، کمبود خدمات و زیرساخت‌های شهری آسیب‌پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی، اقتصادی و اجتماعی نازلی برخوردار هستند. (پویا و حکیم زاده ،۱۳۹۴: ۱۶)
یکی از مسائلی که همواره این بافت‌ها را مورد تهدید قرار می‌دهد، مسئله مخاطرات و بحران‌های طبیعی و غیرطبیعی است که، در صورت ناآگاهی و نداشتن آمادگی، صدمات جبران‌ناپذیری به ابعاد مختلف زندگی انسان‌ها اعم از حوزه‌های سکونتی، اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی، و روان‌شناختی وارد می‌کند. (داداش پور و عادلی،۱۳۹۴: ۷۵).
- مدیریت بحران شهری
موضوع مدیریت بحران ارتباط خاصی با مباحث برنامه‌ریزی و مدیریت شهری و جغرافیا دارد. به کارگیری اصول و ضوابط شهرسازی و تبیین مفاهیم موجود در این دانش مانند فرم، بافت و ساخت شهر، کاربری اراضی شهر، شبکه‌های ارتباطی و زیرساخت‌های شهری، می‌توانیم تا حدود زیادی اثرات و تبعات ناشی از حوادث طبیعی را کاهش دهیم؛ مجموعه فرایند برنامه‌ریزی، پیش‌بینی، تجهیز، هماهنگی، اجرا، تجزیه و تحلیل، مستندسازی، اسکان موقت و سپس با سازی حوادث شهری چون زلزله، آتش‌سوزی‌های مهیب، برف، مسیل، طوفان، رانش زمین و همه و همه را می‌توان بخش مهمی از مدیریت بحران در شهرها دانست. (حسین زاده و همکاران ،۱۳۹۹ : ۱۱۸)
- مفهوم تاب‌آوری شهری و شهر تاب‌آور
امـروزه تـاب‌آوری بـه عنوان یـک رویکـرد راهبردی در دفاع غیرعامل شهری قلمداد می‌شود که بر ظرفیت مانایی و تحمل‌پذیری شاخص‌ها و دارایی‌های توسعه در برابر حوادث و بحران‌ها تأکید دارد. در این راستا کلیه شهرهای جهـان تـاب‌آوری را در راسـتای ارتقـای امنیـت و ایمنـی ساختاری و سازمان فضایی خود در سرلوحه سیاست‌های مدیریتی و برنامه‌ریزی خود قرار داده‌انـد کـه از اصـول بنیـادی در این بین رویکرد تاب‌آوری شهری است (عباسـی و همکـاران،۱۳۹۸: ۱۲۰).
دو نوع استراتژی برای مواجهه با سوانح وجود دارد که عبارتند از: استراتژی‌های پیش‌بینی و استراتژی‌های تاب‌آوری؛ اولی برای روبروشدن با مشکلات و معضلات شناخته‌شده به کار می‌رود و دومی برای مقابله با مشکلات ناشناخته. تبیین تاب‌آوری در برابر تهدیدات، در واقع شناخت نحوه تأثیرگذاری ظرفیت‌های اجتماعی، اقتصادی، نهادی، سیاسی و اجرایی و جوامع شهری در افزایش تاب‌آوری و شناسایی ابعاد مختلف تاب‌آوری در شهرهاست. در واقع هدف از این رویکرد کاهش آسیب‌پذیری شهرها و تقویت توانایی‌های شهروندان برای مقابله با خطرات ناشی از تهدیدات نظیر وقوع سوانح طبیعی است. (بهتاش و همکاران ،۱۳۹۲ : ۳۴)
- ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری
تاب‌آوری اجتماعی
به وضع دموگرافیکی یک اجتماع مبتنی بر سن، جنس، قومیت، نژاد، وضع اجتماعی – اقتصادی و سرمایه اجتماعی دلالت دارد. حوزه شمول این‌گونه تاب‌آوری، ظرفیت اجتماعی برای مقابله و ترمیم‌پذیری را در برمی‌گیرد و تحقق بخش مفهوم کلیدی مدیریت بحران اجتماع‌محور است. به عبارت دیگر، این تاب‌آوری از تفاوت ظرفیت اجتماعی، در واکنش مثبت نشان دادن، انطباق با تغییرات و حفظ رفتار سازگارانه و بازیابی یافتن از سوانح به دست می‌آید. )رفیعیان و همکاران،۱۳۹۰ : ۳۱)
تاب‌آوری کالبدی محیطی
شامل ارزیابی واکنش جامعه و ظرفیت بازیابی بعد از سانحه نظیر پناهگاه‌ها، واحدهای مسکونی، تسهیلات سلامتی و زیرساختی مانند خطوط لوله، جاده‌ها و وابستگی آن‌ها به زیرساخت‌های دیگر می‌شود.( رضایی، ۱۳۹۲ : ۲۹) همچنین این بعد از تاب‌آوری به آسیب‌پذیری ساختمان‌ها و بناها، دارایی و اموال شهروندان، سیستم‌های حمل‌ونقل و شبکه‌های ارتباطی دلالت می‌کند، همچنین ظرفیت پناهگاهی، تسهیلات و زیرساخت‌های بهداشتی-درمانی، درجه آسیب احتمالی بناها از خطرات، زیرساخت‌ها و تأسیسات حیاتی، حساس و مهم، آسیب‌پذیری جاده‌ها و خیابان‌ها برای تخلیه اضطراری و شریان‌های حیاتی پس از بحران را شامل می‌شود. (نقدی و همکاران،۱۳۹۸ : ۲۲۲)
تاب‌آوری اقتصادی
تاب آوری در اقتصاد، به عنوان واکنش و سازگاری ذاتی افراد و جوامع در برابر مخاطرات است؛ به طوری که آن‌ها را قادر به کاهش خسارات و زیان‌های بالقوه ناشی از مخاطرات سازد. به دلیل به‌هم‌پیوستگی وسیع در سطح اقتصاد کلان، تاب‌آوری اقتصادی نه تنها به ظرفیت‌های شغلی افراد بلکه به ظرفیت همه نهادها وابسته است. همچنین تاب‌آوری اقتصادی به عنوان توانایی جامعه برای سازگاری اجتماعی و اقتصادی که در معرض مخاطرات طبیعی قرار دارد، تعریف می‌شود. این تاب‌آوری دارای دو مؤلفه است: ظرفیت جامعه برای بازگشت به شرایط اقتصادی پیش از حادثه و دوم ظرفیت جوامع برای کاهش در معرض خط قرارگرفتن حوادث و مخاطرات آینده است. (رضایی، ۱۳۹۵ : ۲۹)
بنابراین تاب‌آوری اقتصادی به شدت و میزان خسارت وارده، ظرفیت یا توانایی جبران خسارات و توانایی برگشت به شرایط شغلی و درآمدی مناسب، میزان سرمایه خانوار و درآمدهای قابل تبدیل به سرمایه و اشتغال، وضعیت مسکن، میزان دسترسی به خدمات مالی، بیمه، کمک هزینه‌هاو توانایی احیای دوباره فعالیت‌های اقتصادی خانوارها بعد از یک سانحه، ارزیابی می‌شود.
تاب‌آوری مدیریتی – نهادی
تاب‌آوری نهادی به عنوان ظرفیت جوامع برای کاهش خطر و ایجاد پیوندهای سازمانی در درون جامعه تعریف می‌شود؛ به نوعی که ویژگی‌های مرتبط با تقلیل خطر، برنامه‌ریزی و تجربه سوانح قبلی را در بر می‌گیرد. در این بعد، ویژگی‌های فیزیکی سازمان‌ها از جمله تعداد نهادهای محلی، دسترسی به اطلاعات، نیروها و افراد آموزش‌دیده و داوطلب، پایبندی به دستورالعمل‌های مدیریت بحران، به هنگام بودن قوانین و مقررات، قوانین و مقررات بازدارنده و تشویق به ویژه در امرساخت‌وساز مساکن، تعامل نهادهای محلی با مردم و نهادهای دولتی، رضایت از عملکرد نهادها، مسئولیت‌پذیری نهادها و نحوه مدیریت یا پاسخگویی به سوانح نظیر ساختار سازمانی، ارزیابی می شود. (رضایی، ۱۳۹۵ : ۲۹)
اشکال تاب‌آوری در بافت های شهری
| اشکال تاب‌آوری | ویژگی‌ها |
|
تاب‌آوری کالبدی )سازه‌ای( |
این تاب‌آوری ممکن است ناشی از افت کیفی کالبدی یا سازه‌ای بنا باشد. این وضع با قرارگرفتن بافت بنا در مسیر افت کیفی ناشی از گذشت روزها، تأثیر آب‌وهوا، جابه‌جایی زمین، ارتعاشات ناشی از رفت‌وآمد اتومبیل‌ها یا نگهداری نامناسب و نامطلوب به وجود می‌آید. |
|
تاب‌آوری کارکردی |
این تاب‌آوری از کیفیت‌های کارکردی بنا یا مجموعه ناشی می‌شود. ممکن است بنا دیگر برای کارکردی که برای آن طراحی شده است یا برای استفاد جاری مناسب نباشد؛ بنابراین این حالت با استانداردهای روز یا شرایط متصرف یا متصرفین بالقوه تطبیق نمی‌کند. این کارانبودن ممکن است به خود بنا مربوط باشد. |
|
تاب‌آوری در تصویر ذهنی |
تاب‌آوری در تصویر ذهنی، محصول تلقی و برداشت ذهنی از بناست در گذر زمان با ایجاد تحول در محیط انسانی، اجتماعی، اقتصادی یا طبیعی، بافت بدون تغییر تاریخی در انظار مردم امروز تناسب خود را با نیازهایی که در خدمت آن است، از دست می‌دهد. این برداشت، یک امر ارزشی است و ممکن است در واقعیت جوهره واقعی نداشته باشد. |
|
تاب‌آوری قانونی و رسمی |
این تاب‌آوری به ابعاد کالبدی و کارکردی ربط پیدا می‌کند و هنگامی روی می‌دهد که یک بنگاه عمومی کمترین استانداردها را برای کارکرد تعیین می‌کند؛ برای نمونه رواج استانداردهای جدید بهداشتی و ایمنی آتش‌سوزی یا مقررات ساختمانی ممکن است یک بنا را محکوم به فرسودگی کند. |
| تاب‌آوری مکانی | تاب‌آوری مکانی درنتیجه بدون تغییرماندن یک مکان خاص نسب به تغییراتی روی می دهد که در الگوی وسیع هزینه‌های دسترسی و نیروی کار پدید می‌آیند. |
- نتیجه‌گیری
براساس مباحث مطرح شده، ساختار کالبدی و عملکردی بافت‌های فرسوده شهری به‌طور دائم تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل محیطی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی قرار داشته و فعل و انفعالات و تغییرات ناشی از این عوامل متأثر از مکانیزم‌های راهبردی و سیاست شهری و هر آن‌چه تحت عنوان «حقوق و قوانین شهری» از آن یاد می‌شود، منجر به شکل‌گیری این بافت‌ها با ساختاری متفاوت شده و بالطبع برآیند و اثرگذاری این عوامل بر یکدیگر هویت، کالبد، منظر و ساختار این بافت‌ها را شکل می‌دهد.
عوامل فوق که اثرات متفاوت اما حتمی آن‌ها را نباید در شکل‌گیری بافت‌های فرسوده از نظر دور داشت. هر یک متأثر از مجموعه عواملی هستند که به صورت ناخواسته و بعضاً غیر قابل کنترل اثرات منفی خود را بر روند فرسودگی و ناکارآمدی بافت سرعت می‌بخشد. اجرای مطلوب پروژه‌های بازآفرینی بافت‌های فرسوده، مستلزم بررسی و شناخت دقیق آسیب‌های ایجاد شده در هر یک از حوزه‌های مرتبط بوده تا بر اساس آن بتوان روش‌های مناسب و کارآمد برای تاب‌آوری کالبدی یا تعدیل اثرات نامطلوب در فضای محیطی و عملکردی این بافت‌ها و تطبیق آن با نیازهای زندگی امروزی ساکنین به کار بست. آگاهی از توقعات و نگرانی‌های ساکنان بافت، محدودیت‌ها و موانع پیش روی مدیران شهری، نارسایی‌ها، ناکارآمدی و پیچیدگی‌های نظام حقوقی و قانونی موجود، ضعف‌های ساختاری، عملکردی و مدیریتی این حوزه به همراه نقد عالمانه و موشکافانه آن در محافل علمی و تخصصی می‌تواند به طریق اولی راهکارهای مناسب و کارشناسانه برای تحقق خواسته‌ها، اولویت‌ها و نگرانی‌های موجود را پیش روی قرار داده و در گام‌های بعدی با تهیه طرح‌ها، لوایح و دستورالعمل‌های کارآمد و گره‌گشا و تصویب آن در مراجع قانونی، چشم‌اندازی مناسب را برای تسریع در اقدامات و مداخلات مؤثر در حوزه بافت‌های فرسوده ترسیم کرد.
تاب‌آوری به معنای بازتولید یا ترمیم طبیعی بخشی از یک تمامیت زنده است که در معرض نابودی قرار گرفته است. مفهوم تاب‌آوری بسته به سطح توسعه کشور به روش‌های مختلفی تعریف می‌شود. در اقتصادهای بسیار توسعه‌یافته، هدف «بازگشت به شهر» است که به وسیله باززنده‌سازی مراکز شهری، بازگرداندن فعالیت در چهارچوب رقابت سریع جهانی و اجرای طرح‌های بهبود کیفیت محیط زیست، با دیدی گسترده برای تمرکز در مراکز شهر آن‌جا می‌شود؛ به بیان دیگر تاب‌آوری شهری، اصطلاحی است که برای اندازه‌گیری توانایی یک شهر در بهبود از یک بلا به کار می‌رود؛ در حقیقت شهرهای تاب‌آور از پیش برای پیش‌بینی، پشت سرگذاشتن و بهبود تأثیرات خطرات طبیعی یا فنی طراحی شده‌اند و سیستم‌های فیزیکی و اجتماعی در چنین شهری توان بقا و عملکرد در شرایط فشار و بحرانی را دارند. از آن‌جا که الگوهای کاربری اراضی بستری برای این اجزای فیزیکی و اجتماعی هستند، بنابراین تناسب این الگوها با مخاطرات در طراحی آن‌ها نقش مهمی در حفظ تاب‌آوری این اجزا و در نتیجه تاب‌آوری کل شهر خواهد داشت.
- منابع و ماخذ
اسدی عزیز آبادی مهسا ؛ زیاری کرامت ا… ؛ وطن خواهی محسن. (۱۳۹۷).سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری بافت فرسوده شهری در برابر مخاطرات محیطی)نمونه موردی بافت فرسوده کلان شهر کرج (، مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری،۱۱۱ : ۳۵ – ۱۲۲.
پویا علیرضا ؛ میلاد حکیم‌زاده .(۱۳۹۴) . گروه بندی بافت‌های فرسوده شهری در استان خراسان رضوی )با تأکید بر روش تحلیل خوشه ای سلسله مراتبی(، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، سال پنجم، شماره ۱۸: ۱۵-۲۶.
داداش پورهاشم؛ عادلی زینب(۱۳۹۴) سنجش ظرفیت‌های تاب‌آوری در مجموعه شهری قزوین، مدیریت بحران ۴ (۸) : ۸۴ – ۷۳
حسین‌زاده نعمت؛ علیرضا استعلاجی؛ تهمینه دانیالی .(۱۳۹۹) تبیین راهبردهای مدیریت بحران در بافت‌های فرسوده شهری (مطالعه موردی : منطقه ۱۹ شهرداری تهران)، فصلنامه علمی –پزوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال سیزدهم ، شماره اول: ۱۱۷-۱۱۸ .
عباسی گوجانی داوود؛ خادم الحسینی احمد؛ مدیری مهدی؛ صابری حمید؛ گندمکار امیر ( ۱۳۹۸ ) تحلیل پیشران‌های تبیین‌کننده تاب‌آوری شهری در کلانشهر مشهد، دوفصلنامه علمی جغرافیای اجتماعی شهری،دوره ۶، شماره ۱: ۱۰۹-۱۲۲.
رضایی محمدرضا.(۱۳۹۵ )، تبیین تاب‌آوری اجتماعات شهری به منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی(زلزله) مطالعه موردی کلانشهر تهران، رساله دکتری رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
فرزاد بهتاش محمدرضا؛ کی نژاد محمدعلی؛ پیربابایی محمدتقی؛ عسکری علی ( ۱۳۹۲ )، ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری کلانشهر تبریز، نشریه هنرهای زیبا معماری و شهرسازی دوره، ۱۸ ، شماره ۳: ۴۲-۳۳ .
نقدی آمنه؛ مافی عزت ا… ؛مهدی وطن پرست( ۱۳۹۸)، تحلیلی بر وضعیت شاخص‌های تاب‌آوری در بافت‌های فرسوده شهری مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر فاروج، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیست و یکم، شماره ۶ : ۲۳۸- ۲۱۹