کودها و سموم شیمیایی؛ عامل سرطان‌زایی
به جرأت میتوان گفت بیشتر سموم شیمیایی که در فهرست غیرمجاز داخلی قرار دارند، را به‌راحتی میتوان از بازار تهیه کرد. به‌طوری‌که حتی یکی از سمهایی که سال ۱۹۸۴ مصرف آن ممنوع شده اکنون در بیشتر سمفروشیهای استان همدان یافت میشود. پرمصرف‌ترین آفتکشی که در باغات و مزارع استان همدان استفاده میشود، حشره‌کشی با نام تجاری «دیازنون» است که سه نوع از ترکیبات آن در مهرماه امسال ممنوع اعلام شده، اما در تمامی سمفروشیهای استان یافت میشود. نکته فاجعه‌بارتر آن‌جاست که خیلی از سمفروشیهای سطح استان بدون داشتن مسئول فنی فعالیت میکنند.
*مصطفی مهدیزاده
*کارشناس کشاورزی
استفاده از کودها و سموم شیمیایی در تولید محصولات کشاورزی یک امر اجتناب‌ناپذیر و حتی ضروری محسوب میشود و در تمامی دنیا نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد، زیرا در صورت استفاده‌نکردن از سموم شیمیایی تولیدات کشاورزی می‌تواند به میزان ۴۰ درصد کاهش یابد و در نتیجه امنیت غذایی بشر با مشکل روبرو خواهد شد. از سوی دیگر استفاده نادرست از سم و کود شیمیایی در کشاورزی می‌تواند فاجعه‌بار باشد که از معایب آن میتوان به آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی، از بین بردن موجودات زنده، افزایش باقیمانده مواد شیمیایی در محصولات، ایجاد بیماری‌های مختلف در انسان‌ها و به‌طورکلی به خطر انداختن محیط زیست، اشاره کرد. پس در این شرایط چه باید کرد؟
زمین‌های کشاورزی باید حداقل ۲ درصد ماده آلی داشته باشند تا مناسب کشت باشند، اما بیش از ۷۰ درصد زمین‌های زراعی کشور و بیش از ۷۵ درصد مزارع استان همدان، کمتر از ۱ درصد ماده آلی داشته و اصطلاحا فقیر محسوب می‌شوند. میانگین استفاده از کودهای شیمیایی در ایران حدود ۹۰ کیلوگرم در هکتار و میانگین جهانی آن حدود ۱۰۱ کیلوگرم در هر هکتار است.
میانگین جهانی استفاده از سموم شیمیایی ۱۲۰۰ گرم «ماده موثره» (معادل ۲.۸ لیتر «سم شیمیایی») در هکتار است و در ایران این میزان در حدود ۸۰۰ گرم «ماده موثره» (معادل ۲.۲ لیتر «سم شیمیایی») در هکتار برآورد شده است.
حال سوال مهمی که پیش می‌آید، این است که: با توجه به پائین بودن میزان مصرف سم و کود شیمیایی در ایران نسبت به میانگین جهانی، چرا میزان باقیمانده مواد شیمیایی در محصولات کشاورزی ایران بالاتر از مقدار مجاز در خیلی از کشورهای دنیاست؟
کیفیت و سلامت محصولات کشاورزی در ایران به چندین عامل بستگی دارد که در ادامه به برخی از آن‌ها خواهیم پرداخت.
کیفیت پائین سموم و کودهای شیمیایی در دسترس
چون بیش از ۹۵ درصد مواد اولیه و سموم شیمیایی وارداتی است، در سالیان اخیر و با توجه به سیاست‌های نادرست حکومت و بحث تحریم‌های بین‌المللی، شاهد رشد چند برابری قیمت کودها و سموم شیمیایی بوده‌ایم. با توجه به پائین آمدن ارزش پول ملی، واردات سموم و کودهای شیمیایی مرغوب خارجی سخت شده و در عمل شاهد واردات محصولات بی‌کیفیت از چین هستیم. کیفیت مواد شیمیایی که پائین باشد در دو جنبه آسیب‌زاست؛ اول این‌که چون قدرت تأثیر کمتری دارد، کشاورز مجبور به استفاده بیش از حد این نهاده‌هاست. دوم این‌که کیفیت پائین سموم و کودهای شیمیایی نشاندهنده کیفیت پایین مواد اولیه آن و بعضا استفاده از مواد ارزان‌تر و پرخطر برای انسان و محیط زیست در تولید آن‌هاست.
معضل دیگری که در بحث کیفیت نهاده‌های شیمیایی کشاورزی در کشور و به‌خصوص در استان همدان داریم، نبود نظارت درست بر تولید و عرضه سم و کود شیمیایی است. سازمان حفظ نباتات وزارت جهاد کشاورزی بر اساس مطالعات داخلی و منابع بین‌الملل، فهرست سموم مجاز و غیرمجاز را بروزرسانی می‌کند. به جرأت میتوان گفت بیشتر سموم شیمیایی که در فهرست غیرمجاز داخلی قرار دارند، را به‌راحتی میتوان از بازار تهیه کرد. به‌طوری‌که حتی یکی از سمهایی که سال ۱۹۸۴ مصرف آن ممنوع شده اکنون در بیشتر سمفروشیهای استان همدان یافت میشود. پرمصرف‌ترین آفتکشی که در باغات و مزارع استان همدان استفاده میشود، حشره‌کشی با نام تجاری «دیازنون» است که سه نوع از ترکیبات آن در مهرماه امسال ممنوع اعلام شده، اما در تمامی سمفروشیهای استان یافت میشود. نکته فاجعه‌بارتر آن‌جاست که خیلی از سمفروشیهای سطح استان بدون داشتن مسئول فنی فعالیت میکنند. برای مثال از حدود ۷۰ فروشگاهی که در سطح شهرستان بهار فعالیت میکنند، تنها ۲۵ فروشگاه دارای مجوز هستند. لازم به ذکر است که مسئولیت نظارت در این زمینه به عهده سازمان جهاد کشاورزی است.
طبق آمار رسمی میزان مصرف سم برای از بین‌بردن آفات نباتی در کشور به طور متوسط ۳۰ تا ۳۵ هزار تن در سال است و با توجه به این‌که بیش از ۷۰ درصد تأثیرگذاری سموم به شیوه استفاده از آن بستگی دارد، پس باید برای ترویج و آموزش شیوه صحیح مصرف، فکری اساسی کرد.
نظارت ضعیف بر سلامت محصولات کشاورزی
مسئولیت محصولات کشاورزی تا زمانی که در مزرعه هستند (یعنی نوع و میزان کود و سم مصرفی) برعهده وزارت جهاد کشاورزی است، اما زمانی که محصول از مزرعه بیرون می‌آید، کیفیت و سلامت آن باید توسط وزارت بهداشت و سازمان زیر مجموعه آن یعنی سازمان غذا و دارو بررسی شود. یعنی بررسی محصولات از نظر باقیمانده سموم، نیترات و فلزات سنگین باید توسط سازمان مذکور انجام شود.
از سوی دیگر تأمین سلامت محصولات کشاورزی، نیازمند همکاری ۹ مجموعه سازمانی بوده که عبارتند از: سازمان حفظ نباتات، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مؤسسه تحقیقات گیاه پزشکی، مؤسسه تحقیقات خاک و آب، دفتر محیط‌زیست و سلامت غذا، مرکز سلامت بهداشت و محیط کار و سازمان غذا و دارو. طبیعتا در چنین شرایطی و با وجود این روند مضحک، در نهایت محصولات کشاورزی کشورمان حتی استاندارد کشوری همچون ترکمنستان را هم تأمین نمی‌کند و سیب‌زمینی‌های ایرانی از ترکمنستان، فلفل‌ها از روسیه و کیوی‌هایمان از هند برگشت می‌خورند و این‌گونه است که با وجود پائین‌بودن میزان مصرف سم و کود در ایران نسبت به میانگین مصرف جهانی آن، سرانه سموم مصرفی در ایران حدود ۴۰۰ گرم به ازای هر فرد در سال است که عدد بالا و خطرناکی محسوب میشود. این شاخص در اروپا تنها ۷۰ گرم به ازای هر نفر در طول یکسال است.
برگشت خوردن محصولات کشاورزی صادر شده
ماجرای برگشت خوردن صیفی‌جات و محصولات کشاورزی ایرانی از روسیه و هند و حتی ترکمنستان، قصه تازه‌ای نیست و برگشت خوردن محصولات صادراتی به دلیل نقض استانداردهای بهداشتی پیش از این نیز بارها اتفاق افتاده و از معضلاتی زیربنایی حکایت دارد. نقص در فرآیند نظارتی موجب‌شده تا از یک سو اعتبار محصولات کشاورزی کشورمان در بازارهای جهانی زیر سؤال برود و از سوی دیگر مردم را نگران سلامت خود کند.
استفاده از سموم شیمیایی دارای اندازه مشخص بوده که باید رعایت شود، این حد و حدود براساس حداکثر باقیمانده مجاز هر سم روی هر محصولی تعریف میشود و در هر کشوری دارای میزان استاندارد مشخصی است و این حد مجاز بر اساس شرایط تولید و سرانه مصرف محصول در آن کشور مشخص میشود. برای مثال، استاندارد حداکثر باقیمانده مجاز نیترات در سیب‌زمینی و در کشور ایران ۲۵۰ میلی‌گرم در هر کیلوگرم است. در حالی‌که این عدد در کشور آلمان ۱۰۰ میلی‌گرم در هر کیلوگرم است. البته دلیل این اختلاف را مصرف سرانه محصول سیب زمینی در سبد غذایی مردم دو کشور عنوان میکنند. این در حالی است که سرانه مصرف سیب‌زمینی برای هر شهروند ایرانی به‌صورت دقیق مشخص نیست و تنها آماری که وجود دارد (مربوط به ۱۵ سال پیش) سرانه مصرف سیب زمینی، برای هر فرد و در هر سال، ۵۰ کیلوگرم تخمین زده است، اما آمار سرانه مصرف سالیانه سیب‌زمینی در سال ۲۰۲۰ آلمان و برای هر فرد ۱۰۰ کیلوگرم برآورد شده است. با این تفاسیر اگر فردی در ایران، مصرف سیب زمینی سالیانه‌اش ۱۰۰ کیلوگرم باشد، احتمال دارد در بلندمدت اثرات منفی بر سلامتش داشته باشد. و از آن‌جائی‌که نیترات به‌عنوان یک ماده سرطان‌زا شناخته شده است، مصرف بیش از حدمجاز از این ماده در محصولات کشاورزی در مدت زمان طولانی می‌تواند منجر به ایجاد سرطان در افراد شود.
علاوه بر سم و کود، آب هم در سلامت محصولات کشاورزی از نقش مهمی برخوردار است و در حال حاضر آب‌های نیتراته و همچنین فاضلاب‌های تصفیه‌نشده برای آبیاری محصولات کشاورزی استفاده شده و موجب بالارفتن نیترات در این محصولات میشود. از دلایل مهم آلودگی آب‌ها، امحاء نادرست زباله‌های شهری و تصفیه‌نکردن میکروبی فاضلاب‌هاست. چون در استان همدان ۳.۸ درصد از مزارع سبزی توسط فاضلاب آبیاری میشود، باید دستگاه‌های مسئول نظارت دقیق و زیرساخت‌های مناسب، برای تصفیه صحیح فاضلاب شهری داشته باشند. در سال ۱۳۹۷ و در بازدیدی که از مزارع انجام شد، ۱۷ هکتار از اراضی سبزی آلوده در استان امحاء شد.
راهکارهای عملی برای جلوگیری از بحران
ساماندهی فروشندگان سموم نباتی، آموزش بهره‌برداران و آشناساختن آن‌ها با عوامل خسارت‌زا و چگونگی مبارزه با آن‌ها و نحوه مصرف سموم نباتی، اصلاح و بازسازی ادوات سم پاشی، انجام مبارزات غیرشیمیایی در مزارع و باغات (مبارزه مکانیکی با علف‌های هرز و یا مبارزه بیولوژیک با آفات) از جمله مواردی هستند که با اندکی اراده و تدبیر می‌تواند توسط نهادهای مسئول انجام شود.
یکی دیگر از راهکارهای عملی برای کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی، «آموزش اجرای تناوب زراعی» به کشاورزان است. تناوب زراعی یعنی در سالیان متوالی از کشت یک گیاه خاص در یک مزرعه جلوگیری شده و کشاورزان را به ایجاد تنوع کشت در مزارع تشویق کردن. برای مثال اگر هر ساله در مزرعه خود، گندم کشت کنیم، باعث فقیر شدن زمین از لحاظ میزان ازت خاک خواهیم شد. این مهم موجب میشود که هر ساله میزان ازت بیشتری به خاک اضافه کنیم تا گیاه دچار زردشدگی و کمبود نشود. در حالی‌که اگر در تناوب با گندم، حبوبات کشت شود، خاک و زمین زراعی تقویت میشود. چون‌که ریشه حبوبات دارای قابلیت تثبیت ازت است. پس اگر در سال بعد از کشت حبوبات، دوباره گندم کشت کنیم، میزان کود ازت-داری (اوره) که باید به زمین بدهیم نصف میشود. علاوه بر این ایجاد تناوب زراعی، در کنترل آفات و علف‌های هرز و در نتیجه کاهش مصرف سموم شیمیایی نیز کمک می‌کند، به عنوان مثال آفت «سن گندم» که مهمترین آفت مزارع غلات است، هیچ تأثیری روی حبوبات نداشته و نیازی به سم‌پاشی هم ندارد.
محصولات گلخانه‌ای دارای شرایط مساعد برای رشد آفات و بیماری‌ها هستند، به همین دلیل برخی گلخانه‌داران فاصله زمانی بین سم‌پاشی و برداشت محصول را رعایت نمی‌کنند، که با نظارت مناسب دستگاه‌های مسئول استان، میتوان از به خطر افتادن سلامتی شهروندان جلوگیری کرد.
در استان همدان نزدیک به ۸۰ درصد از اراضی کشاورزی به صورت دیم (کشت بدون آبیاری) کشت میشود و در محصولات دیم، آفت و بیماری کمتر بوده و سم و کود کمتری مصرف میشود، اما میتوان این میزان را نیز کاهش داد. چون بیش از ۸۰ درصد زمین‌های دیم استان به کشت غلات (گندم و جو) اختصاص دارد و با اقناع کشاورزان به کشت محصولاتی چون: ماشک و نخود علوفه‌ای، گلرنگ، گیاه دانه روغنی کاملینا و… در تناوب با گندم و جو، میتوان هم سودآوری کشاورزان را بالا برد و هم مصرف نهاده‌های شیمیایی را به مقدار قابل توجهی کاهش داد.