*نصرالله پزشکی
*فعال حقوق کودکان
کودک و دنیای مجازی بحث گسترده‌ای است که ابعاد گوناگون آن هنوز به درستی شناخته نشده است. در این نوشته برآنیم که به دو وجه کمتر دیده‌شده آن بپردازیم؛ پرداختن به این وجوه نسبتا منفی دال بر انکار کامل جنبه‌های مثبتی که سایر همکاران ذکر کرده‌اند، نیست بلکه تأکیدی بر اهمیت درنظرگرفتن آن‌ها در سیاستگزاری برای حفظ منافع کودکان در دنیای مجازی است.
دنیای الکترونیک و فقر ارتباطی
«بروس پری» که یکی از شاخص‌ترین نظریه‌پردازان حوزه روان‌شناسی و رشد و تکامل کودک است عصر مدرن را دوران «فقر رابطه‌ای» نامیده است. او معتقد است فقدان عمیق ارتباط با دیگران که همه ما برای زنده‌ماندن و خوب‌بودن به آن نیاز داریم، منشا بسیاری از مشکلات روانی به ویژه در کودکان و نوجوانان است. او توضیح می‌دهد که چگونه جامعه مدرن، با فناوری‌ها، ارزش‌های ضعیف، وسواس مالی، ساختارهای اجتماعی شکسته و تأکید بر خودمحوری، مشکل بزرگ و عظیمی برای توانایی افراد در ارتباط با یکدیگر ایجاد کرده است و معتقد است فقر رابطه‌ای بسیار مخرب‌تر از فقر اقتصادی است.
برخلاف این واقعیت که دنیای مدرن محصول ظرفیت‌های چشمگیر مغز انسان برای اختراع، ارتباط و سازگاری است مغز انسان برای دنیای مدرن طراحی نشده است. ما اکنون در جهانی زندگی می‌کنیم که از نظم طبیعت جدا شده است و در حالی که فرزندانمان را به طور همزمان در محیط‌های اجتماعی پیچیده و سخت تربیت می‌کنیم (مثلاً صدها تعامل روزانه با آشنایان یا غریبه‌ها) به طرز عجیبی از تعامل‌های جسمی و روحی عمیق و نزدیک فقیر می‌شویم (نگه داشتن، تکان دادن، مکالمه یا تعاملات بین نسلی).
این وضعیت بسیار نامطلوب است، زیرا ما انسان‌ها برای «بقا و شکوفایی» به روابط نیاز داریم. روابط با یکدیگر نه تنها برای بقا و رفاه فردی ما، بلکه برای بقای گونه ما نیز حیاتی است. فقر رابطه‌ای، توانایی ما را برای همدردی با یکدیگر از بین می‌برد، که در نتیجه ما را از یکدیگر دورتر می‌کند. انتقال از خانواده‌های گسترده به خانواده هسته‌ای که به سمت حداقل تعداد ممکن، دو یا سه نفر، می‌رود و نظام آموزشی مبتنی بر کلاس‌های کاملا هم سن و نسبت بالای دانش آموز به معلم از عوامل تشدیدکننده این فقر رابطه‌ای هستند. این وضعیت کودکان قبل از شروع عصر ارتباطات الکترونیکی است. با ورود به این دوران در آغاز تلویزیون و در مراحل بعدی اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به درون خانواده‌ها و مناسبت‌هایی مانند جشن‌ها و میهمانی‌ها که تا حدی جبران‌کننده این فقر ارتباطی بودند راه یافت و آن را تشدید کرد. مانند تمام پدیده‌هایی که بر رشد و تکامل عصبی، روانی و اجتماعی کودکان موثرند با کاهش سن اثرات این فقر عمیق‌تر و اسف‌بارتر است.
متاسفانه در اکثر تحلیل‌ها و سیاست‌گزاری‌ها درباره آن موضوع عامل سن نادیده گرفته شده است و از کودکان به طور کلی نام برده می‌شود. به طور مثال وابستگی والدین و کودکان به ارتباطات مجازی چنان موجب «تنهایی» کودکان و پیامدهای آن شده که معتبرترین نهادهای علمی طب و روان‌شناسی کودکان در دنیا زمان مجاز تماشای صفحه نمایش ( screen time ) از هرنوع را در شیرخواران زیر دوسال، به استثنای گفت‌وگوهای کوتاه ویدئویی همرا با یک بزرگسال، را صفر و در سنین دو تا پنج سالگی یک ساعت در روزهای هفته و سه ساعت در آخر هفته اعلام کرده است. تأخیر در رشد و تکامل روانی و اجتماعی، اختلالات اضطرابی، اختلالات هیجانی و ارتباطی از مهمترین پیامدهای این پدیده هستند. ابعاد این مشکل زمانی بیشتر مشخص می‌شود که بدانیم طبق داده‌های یونیسف یک سوم کاربران اینترنت در جهان کودکان هستند که احتمالا در کشورهای در حال توسعه، با متوسط زمان استفاده از اینترنت شش تا هفت ساعت، بیشتر است.
دنیای الکترونیک و حقوق کودکان
پیمان‌نامه حقوق کودکان در سال ۱۹۸۹ میلادی یعنی قبل از شروع دوران همه‌گیرشدن اینترنت به تصویب رسید و طبعا در آن اشاره‌ای به حقوق کودکان در رابطه با دنیای مجازی نشده است، اما علاوه بر پروتکل الحاقی درباره خرید و فروش، خود فروشی و هرزه‌نگاری کودکان که در سال ۸۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی هم رسید و بر وظیفه دولت‌ها در حفظ حقوق کودکان در زمینه هرزه‌نگاری اینترنتی تأکید می‌کند، بسیاری از اصول پیمان‌نامه اولیه را نیز می‌توان در این زمینه به کار گرفت. از مهمترین این اصول بند یک ماده سه است که بیان می‌کند در انجام هر اقدامی که به نوعی به کودک مربوط می‌شود، چه در بخش عمومی، خصوصی، اداری، غیراداری و یا هر بخش دیگری، رعایت نفع و تأمین سلامت کودک بر سایر مسائل تقدم دارد. بر اساس این اصل توجه‌نکردن به تامین بهداشت و سلامت کودکان از جمله در رابطه با بحث قسمت اول این نوشته نقض حقوق کودکان است.
از اصول مهم دیگری که به بحث ما مربوط می‌شود بند یک و دو ماده ۱۶ پیمان‌نامه است؛ مبنی بر این‌که محدوده شخصی و خصوصی هیچ کودکی شامل همه جوانب مربوط به امور خانوادگی، مسکونی، حیثیتی و مکاتبات شخصی قابل تعرض نیست و نباید به طور عمد یا غیرقانونی آسیب ببیند و برخورداری از حمایت قانونی در مقابل چنین آسیب‌هایی، حق کودک است. متأسفانه این حق کودکان مکررا در شبکه‌های اجتماعی حتی توسط تشکل‌های مدنی و خانواده‌ها نقض می‌شود. انتشار تصویر و اطلاعات پزشکی کودکان بیمار برای جمع آوری کمک‌های مالی، استفاده از کودکان در تبلیغات، مسابقات زیبایی کودکان و حتی استفاده از عکس شیرخواران در مشخصات حساب‌های شبکه‌های اجتماعی ( Account Profile ) نمونه‌هایی از تعرض آشکار به محدوده خصوصی و حقوق کودکان است.
یونیسف همراه با سازمان‌ها و تشکل‌هایی که برای پیشبرد حقوق و ارتقای رفاه کودکان تلاش می‌کنند، سال‌هاست سعی می‌کند با در نظر گرفتن دیدگاه‌ها و تجربیات کودکان و نوجوانان به راهکاری دست یابد که بتوانند خطر آسیب‌هایی که کودکان در فضای مجازی با آن‌ها مواجه می‌شوند را کاهش دهد و در عین حال فرصت‌های یادگیری، مشارکت و خلاقیت آن‌ها را به حداکثر برساند. با این وجود متأسفانه هنوز شواهد کافی در سطح جهانی وجود ندارد تا نشان بدهد در سیاست‌گزاری‌ها و اقدامات حوزه فناوری اطلاعات حقوق کودکان مورد توجه جدی قرار می‌گیرد. به علت سود آوری فوق‌العاده این حوزه ایجاد محدودیت‌هایی برای حفظ منافع کودکان با مقاومت جدی شرکت‌های بزرگ چندملیتی مالک شبکه‌های اجتماعی و فروشگاه‌های اینترنتی روبرو می‌شود. به نظر می‌رسد رسیدن به جایی که حقوق انسانی بر منافع مالی به ویژه در این حوزه ارجح بشود راه درازی در پیش و بدون تغییرات ساختاری عمیق غیرممکن باشد.