گردشگری به رنگ کوهستان

*زهرا کرد

پهنه چهارفصل ایران با دشت‌هایی فراخ و کوه‌هایی بلند از شمال تا جنوب در حصاری آبی، مجموعه‌ای شگرف از زیبایی را در خود جای داده است. مجموعه‌ای که قوت زندگی مردم هر منطقه را در دل موجودیت حقیقی خود نهفته دارد و تاریخ دیرپای این مردمان در بهره‌برداری پایدار از این نعمات، گواه این موضوع است. حفر قنات و به تبع آن ساخت باغ ایرانی در فلات مرکزی و یخچال‌های طبیعی در نواحی غرب و شمال، همگی بر این واقعیت صحه می‌گذارند.

مساحت گسترده کشور و تنوع در اقلیم‌های مختلف سبب شده در هر موسمی از سال، خوان میهمان‌پذیری این مردم گسترده باشد و پذیرای گردشگر باشند‌. هر منطقه‌ای به فراخور جاذبه‌ها و توانایی خود در ارائه خدمت به میهمانان مشتاق است چراکه در عصر فعلی مادامی که اهرم سیاست و قدرت بر چاه‌های نفت فشار آورده، یکی از ایمن‌ترین راه‌های کسب درآمد همین بهره‌بردن از میهمان‌نوازی مردم و ظرفیت‌های بالقوه ایران است. در محدوده رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس که چون کمربندی ایمن نیمی از سرزمین ما را محافظت می‌کنند، وجود کوهستان‌هایی سترگ با دامنه‌هایی خوش آب و هوا اقامتگاهی طبیعی برای اهل دلان و طبیعت‌دوستان به حساب می‌آید. حال باید دید چگونه می‌توان این عرصه خدادادی را ضمن بهره‌برداری اصولی، حفظ کرد.

گردشگری کوهستان چیست؟
«

» کوهنورد و فعال محیط زیست به تعریف گردشگری کوهستان در ایران می‌پردازد: گردشگری کوهستان شکلی از گردشگری است که مبتنی بر ماهیت طبیعی و کوهستانی ایران در اقصی نقاط کشور قابلیت اجرا و سرمایه‌گذاری دارد. چه بسا در بعضی از شهرها نیز این شیوه جذب گردشگر رواج دارد اما روش به کار رفته  در کشور ما اغلب با آسیب‌های زیادی برای محیط زیست حساس کوهستان، مردم محلی و خرده‌فرهنگ‌های حاکم بر منطقه همراه است.

زیرساخت در کوهستان؟!
نویسنده کتاب «کوه‌ها از هستی تا نیستی» به نقش ضروری و اصلی ایجاد زیرساخت‌های مناسب و پایدار در نواحی کوهستانی اشاره می‌کند و معتقد است: یکی از مهم‌ترین پیش‌نیازهای گردشگری کوهستان ایجاد و تجهیز اقامتگاه برای گردشگر است. اما مکان‌یابی درست، استفاده از مصالح بومی، اهمیت مسائل محیط زیستی و توجه به کاهش تولید پسماند از جمله مسائلی است که توجه چندانی به آن نشده و براساس یک نگاه غلط و غیرکارشناسی، مسئولان امر سعی در تجهیز و ساخت پناهگاه‌های بتونی و سیمانی در ارتفاعات و کوهستان دارند که هیچ سنخیتی نه از نظر ماهیت و نه از منظر بصری با محیط بکر طبیعت ندارند. پناهگاه‌هایی که سیستم دفع فاضلاب و حتی زباله استاندارد ندارند و باعث آلودگی محیط کوه می‌شوند.

وی می‌افزاید: این دست‌درازی در کوهستان دومینوی مرگ ِ موجودات و حیات وحش کوه به حساب می‌آید! چراکه برای ساختِ سازه، جاده نیاز است. برای ساخت جاده تخریب کوه و این روند فرساینده تا نابودی طبیعت ادامه خواهد داشت. در صورتی گردشگری پایدار خواهد بود که بدون دخل و تصرف در موجودیت کوهستان انجام شود. اتفاقی که به کرات و در اقصی نقاط ایران از جمله همدان نیز شاهد بودیم.

برای کوهستان خانه نسازید!

فرحبخش می‌گوید: در این زمینه می‌توان با یک نگاه کارشناسی در مدیریت کلان گردشگری کشور و جذب سرمایه در بخش خصوصی از ظرفیت روستاهای کوهپایه‌ای و تجهیز خانه‌های قدیمی در قالب اقامتگاه بومگردی استفاده کرد و به این شیوه  برای مردم محلی زمینه شغل و توسعه اقتصادی فراهم کرد و توأمان بدنه حساس کوهستان را از گزند آسیب حفظ کرد. ایمن‌ترین روشی که برای توسعه گردشگری در اقصی نقاط جهان به کار گرفته شده استفاده از اکوکمپ‌های مقطعی در فصول صعود است. اکوکمپ‌هایی که پس از استفاده بدون برجای ماندن آسیبی در کوهستان به خارج از محیط منتقل می‌شوند که خب این سیاست دنبال نمی‌شود‌. هر چند مصداق موفق این مورد را در اکوکمپ البرز واقع در شمال شرقی دماوند شاهد هستیم که البته پاسخگوی آن تعداد از کوهنورد نیست.

مهم‌ترین چالش گردشگری کوهستان
این راهنمای گردشگری مهم‌ترین چالش پیش روی ترویج صحیح گردشگری پایدار کوهستان را نبود نگاه درست و علمی برای مدیریت صحیح گردشگر در کوهستان عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: این موضوع در کنار نداشتن متولی مشخص برای حفظ کوهستان سبب شده که یا اقدام مناسبی برای توسعه و کارایی بهینه این شکل از گردشگری صورت نگیرد و یا بر اقدامات انجام‌شده نظارت مستقیمی نباشد. نظیر اتفاقی که در همدان نیز شاهد آن بودیم و آن حضور بخش خصوصی بدون وجود نهادهای نظارتی بود‌ که آسیب‌های زیادی در این خصوص به بدنه کوهستان وارد شد، هم‌چنین در غیاب متولی مشخص حوزه کوهستان روند مطالبه‌گری برای جوامع مدنی و فعالان اجتماعی نیز با بن‌بست روبرو می‌شود چون نمی‌دانند از کدام نهاد باید درخواست پیگیری کنند.
فرحبخش نبود مدیریت یکپارچه و سیاست‌های دوگانه در زمینه حفاظت و توسعه گردشگری در ایران اخص کوهستان را از جمله کاستی‌های این مورد قلمداد می‌کند و این موضوع را ابزاری می‌داند که در مسیر بالفعل کردن ظرفیت‌های موجود ایجاد مشکل کرده است. به گونه‌ای که صنعت گردشگری را با محدودیت و اعمال نظرهای سلیقه‌ای مواجهه می‌سازد. به این ترتیب همکاری نهادهای ذیربط نظیر منابع طبیعی، محیط زیست، ورزش و جوانان، میراث فرهنگی و فدراسیون کوهنوردی با هم می‌تواند به نتایج مطلوبی در این حوزه بینجامد.

گردشگری پایدار در کلیمانجارو

این فعال گردشگری و محیط زیست به یکی از نمونه‌های موفق گردشگری پایدار کوهستان در کشور تانزانیا اشاره می‌کند که برای دستیابی به قله کلیمانجارو شیوه‌های مناسب و کم‌آسیبی به کار گرفته‌اند. مدیریت پسماند به بهترین شیوه انجام شده و ورود لوازم یکبارمصرف به منطقه ممنوع است. حتی استفاده از مسیرهای متعدد برای دستیابی به قله نیز محدود بوده و حضور گردشگر مبتنی بر ظرفیت کوهستان در مسیرهای از پیش تعیین‌شده است. در این منطقه ساختمان‌سازی مرسوم نیست و سازه‌های قبلی با کاربری بهینه قابل بهره‌برداری هستند و سازه دیگری اضافه نشده است. حضور راهنمای محلی آموزش‌دیده و کاربلد از جمله مواردی است که در این منطقه به زیبایی دیده می‌شود و این مهم به دسترسی کم‌خطر کوهنوردان به قله کمک می‌کند.