دهخدا؛ ستاره فروزنده فرهنگ و ادب فارسی
حسین ایزدی
علی‌اکبر دهخدا شخصیتی نام‌آشنا در تاریخ و فرهنگ ایران است. همه ایرانیان نام او را شنیده‌اند و با حاصل دست‌رنج او آشنا هستند. وقتی به سراغ نوشتن این متن در مورد او آمدم؛ در ابتدا خواستم از لقب فروزان در مورد او استفاده کنم، اما این واژه را کافی ندیدم و فروزنده را لقب سزاوارتری یافتم که استمرار تاثیر دهخدا را بهتر بیان می‌کند.
لغت‌نامه دهخدا اثری بزرگ و ماندگار است که باعث شده نام این ادیب برای همیشه بر جریده تاریخ و فرهنگ ایران به دوام ثبت شود. فرهنگ لغت او اثری بی‌مانند در تاریخ و ادبیات ایران است. این اثر که حاصل ۴۰ سال تلاش دهخدا است، یکی ازستون‌های فرهنگی و ادبی زبان فارسی است و بی‌جهت نیست که دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی به واسطه این اثر ماندگار، از او با عنوان «فردوسی ثانی» یاد کند. لغت‌نامه دهخدا اثری سترگ و کم‌نظیر است؛ اما گستره فعالیت دهخدا محدود به فرهنگ لغت نیست. او ادیبی توانا است که آثار مهم و ماندگار دیگری نیز از خود به جای گذارده است. یکی از این آثار ماندگار، «امثال و حکم» است که شامل مجموعه‌‌ای کامل و کم‌نظیر از ضرب‌المثل‌ها، اسطوره‌ها، کلمات قصار و ابیات ناشناخته گردآوری شده است. این کتاب همچنان و با گذشت حدود یک قرن از انتشار آن، کتابی است که هنوز نمونه مشابهی در سطح آن منتشر نشده است. دیگر اثر ماندگار او، «چرند و پرند» است که اگرچه زمینه سیاسی و اجتماعی دارد، اما به تنهایی در بستر ادبیات نیز اثری درخشان است. این کتاب مجموعه گردآوری‌شده مقالاتی است که دهخدا در روزنامه صوراسرافیل، با نام مستعار دخو (مخفف دهخدا) چاپ کرده است. این اثر از این حیث بدیع است که تا پیش از دهخدا طنز سیاسی به چنین شکلی در جامعه رسانه‌ای ایران بروز عمومی پیدا نکرده بود. همچنین زبان طنز گیرای دهخدا در کنار نکته‌سنجی شرایط و احوال جامعه در این اثر و ترکیب آن با دانش ادبی دهخدا، نمونه‌ای کم‌مانند در ادب فارسی است که تاثیرات زیادی نیز داشته است و می‌توان نویسندگانی چون محمدعلی جمال‌زاده و صادق هدایت از جمله افراد تاثیرپذیرفته از دهخدا یاد کرد. دهخدا صاحب دیوان اشعاری است که به واسطه تسلط بالای او بر واژگان ادبیات فارسی، ساختار و نگاه چندوجهی و دقیق، نوآورانه است و ویژگی‌هایی منحصر به فرد و ممتازی را در خود دارد. دهخدا همچنین مصحح برخی آثار ادبی کهن از جمله آثار ابوریحان بیرونی و دیوان شعرایی چون فرخی سیستانی، مسعود سعد سلمان، منوچهری دامغانی، سوزنی سمرقندی، ناصرخسرو و کتاب‌های لغت فرس اسدی (اولین کتاب لغت فارسی) و صحاح الفرس (دومین کتاب لغت کهن فارسی) و … نیز هست. او در زمینه ترجمه نیز فعالیت‌هایی داشته است و دو کتاب از منتسکیو را ترجمه کرده است که تا به امروز به مرحله چاپ نرسیده‌اند.
جدا از زمینه فعالیت ادبی، دهخدا در دیگر زمینه‌ها نیز از شخصیت‌های تاثیرگذار دوران معاصر است. دهخدا روزنامه‌نگار و فعال سیاسی‌ای است که در بحبوحه عموم جنبش‌های مدنی و سیاسی دوران خود حضور داشته است. در عرصه روزنامه‌نگاری نیز به واسطه فعالیت در روزنامه صوراسرافیل، یکی از شخصیت‌های اصلی عرصه رسانه‌ای در حدفاصل پیروزی مشروطه تا استبداد صغیر است. بخش طنز چرند و پرند، یکی از بدیع‌ترین نمونه‌های طنز فارسی با ادبیات درخشان است که می‌توان از آن با عنوان ستون این روزنامه یاد کرد. در زمینه سیاسی نیز او در بطن تحولات جاری دوران خود قرار داشت و از نمایندگی مجلس تا کاندیدا شدن برای ریاست جمهوری پس از قاجار تا ظن ریاست شورای سلطنت در مرداد ۱۳۳۲، از نمودهای تحرکات سیاسی دهخدا هستند. او در طی استبداد صغیر به فرانسه تبعید شد و در همین دوران دوست و همکارش در صوراسرافیل، میرزا جهانگیرخان شیرازی کشته شد. دهخدا در سال‌های پایانی عمر و پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نیز به اتهام همراهی با دکتر مصدق، سختی‌های زیادی را متحمل شد.
دهخدا انسانی دلسوز، دقیق، آزاده و وارسته بود. علی‌رغم تلاطمات بسیار زندگی و دشواری‌های پرشمار، هرگز از تلاش دست برنداشت و در هر مرحله برای بهبود اوضاع تلاش کرد. دهخدا تلاش‌های زیادی برای ارتقای رفاه و فرهنگ جامعه ایران داشت و تاسیس «جمعیت مبارزه با بی‌سوادی در ایران» یکی از این نمونه‌ها است. علی‌اکبر دهخدا در سال ۱۲۵۷ زاده شد (تاریخ دقیق تولد او در جایی ذکر نشده است) و در ۷ اسفند ۱۳۷۷ از دنیا رفت؛ ملت ایران بختیار بوده‌اند که دهخدا عمری طولانی داشته است و ثمره کارهای او را دیده‌اند. حاصل کار دهخدا در طول این حدود ۷۷ سال، همچنان مانا و ماندگار است و بی‌شک تا تاریخ، تاریخ است؛ نام او فراتر از زمان پابرجا است.