ابهام در ماجرای کشف گورسنگ وزیر شاه طهماسب صفوی در همدان

*بابک رضاپور

*پژوهشگر

چند روز پیش خبری از قول اداره‌کل اوقاف و امور خیریه استان همدان مبنی بر یافت شدن گورسنگ وزیر شاه طهماسب صفوی، قاضی جهان قزوینی در همدان منتشر شد. اما با توجه به زیست‌نامه در دست قاضی جهان، به نظر می‌رسد این خبر درست نباشد.

زیستنامه قاضی جهان به شرح زیر است: قاضی جهان در بامداد پنجشنبه ۱۲ محرم سال ۸۸۸ ماهگانی در قزوین متولد شد. در تذکره هفت اقلیم، راجع به وی آمده که او در هرات بوده و اشرار و افراد نمام نزد شاه طهماسب صفوی رفتند و گفتند که قاضی جهان نسبت به شاه استخفاف ورزیده است و لذا شاه مزبور ناراحت شد و حکم کرد که وی را مقیّد، به قزوین آوردند. چون کسی شهادت بر علیه قاضی جهان نداد، شاه از خون وی درگذشت و در قلعه‌ای حبس کرد تا او را مرگ فرا رسد، اما وی به کمک برادر بزرگترش که نامش ذکر نشده، به نجف اشرف گریخت.

اگر مطالب فوق درست باشد، معلوم می‌شود که وزارت وی قبل از آن قضیه بوده و علاوه بر این به نظر می‌رسد که آن مطالب درست نباشد. در احسن التواریخ روملو آمده که قاضی جهانِ وکیل، از سادات قزوین در دولت شاه طهماسب، وزیر بود که جامع اسباب قابلیت و استعداد بود و نظیر نداشت. او دارای شأنی رفیع و طبعی لطیف و خیرخواه و حلال مشکلات و راهگشای معضلات و دارای فضایلی چون فطانت و کیاست و جودت فهم و حدّت ذکا و روحی بلند بوده و در مباحث علمی نظر و نکته سنجی خاصی داشت.

وی از انشایی لطیف و خطی خوب برخوردار بود و در عبارت‌پردازی، ماهر و در تقریر مطالب با بهره‌جویی از بهترین عبارات و موجزترین بیان و استعاره کلمات، لطافت کلام و بیانش آشکار بوده است؛ چنان‌که احکام مسوّده او لازم الاطاعه بوده است. او عدالت پیشه و رعیت پرور و دارای خوف و خشیت الهی و دارای حسن سلوک بوده و با جمیع خلایق در کمال تواضع و فروتنی برخورد می‌کرده است.

در اوایل، قاضی جهان ملازم قاضی محمد کاشی/ کاشانی بود و بعد از آن در ایام وکالت میرزا شاه حسین به اتفاق خواجه جلال الدین محمد تبریزی، وزیر میرزا شاه حسین شد که مشترکاً وزارت را اداره می‌کردند. بعد از درگذشت خواجه جلال الدین محمد، منصب وزارت مستقلاً به قاضی جهان تفویض شد. او هنگام نزاع طایفه تکلو با استاجلو که به قتال و جنگ انجامید، به گیلان افتاده و مدت‌های مدید محبوس و مقید، نزد مظفر سلطان، پسر امیر حسام الدین بود و این به خاطر عداوت قدیمی بوده که با قاضی جهان داشته و وی او را اهانت و آزار بسیار رساند و چون بین قاضی جهان و سلسله نوربخشیه خصومت دیرینه بود، مظفر سلطان که خود را مرید آن سلسله می‌دانست، از ناحیه آن‌ها تحریک شده و بر اذیت و اهانت و آزار خود به قاضی جهان می‌افزود و چون مظفر سلطان مُرد، دیگر باره قاضی جهان از گیلان رهایی یافته، بیرون آمد و با کمک و مشارکت امیر سعد الدین عنایت الله خوزانی، دوباره به منصب وزارت شاه طهماسب رسید و او پیوسته مورد کسر حرمت و اهانت نزد شاه قرار می‌گرفت تا این‌که دشمنی‌ها تمام شد و او در منصب وزارت مستقل شد، مدت پانزده سال بر وفق اراده اوقات گذرانید و وزارت کرد. در اواخر عمر که هفتاد یا هشتاد ساله بود، ضعف پیری به او غالب و وزارت را مستقلاً نمی توانست اداره کند؛ لذا ترک مهمات دیوانی کرد و از منصب وزارت استعفا کرد و رخصت خواست تا در تنهایی به عبادت و دعا بپردازد. اگرچه بعدها از این کار خود پشیمان شد، اما دیگر پشیمانی به حال او سودی نکرد و به وزارت باز نگشت. از این رو، در قزوین رحل اقامت انداخت و در آن جا متوطن شد.

در همان ایام به شاه طهماسب رساندند که قاضی جهان بعضی از قُرای وقفی را مدت مدیدی است که به تصرف شخصی خود درآورده است. شاه دستور داد که با بدترین وجه آن محال را از تصرف وی درآورده و اجره المثل گذشته را که تصرف کرده از او بگیرند، قبل از این‌که این دستور به اجرا درآید، او خود را به نزد شاه رساند و شاه به عجز و پیری و ضعف حال او و پریشانی احوال او دلش سوخته، او را چیزی نگفت و به رسم سیورغال مبلغی نیز به او داد و به او رخصت داد تا به قزوین باز گردد.

قاضی جهان در شامگاه جمعه ۱۷ ذوالحجه سال ۹۶۰ ماهگانی، یعنی ده سال بعد از بنای دیواره کاشی بر گرد مرقد پاک حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام در زنجان رود وفات کرد و او را در شاهزاده حسین دفن کردند.

اما توصیف دیواره کاشی که قاضی جهان اعتماد الدوله بر گرد مرقد مطهر حضرت فاطمه علیهاالسلام بنا نهاده است، طبق توصیف «تربت پاکان» چنین است: «گرداگرد مرقد منور دیواره‌ای به بلندی دو متر، و درازا و پهنای تقریبی ۴/۸۰در ۴/۴۰ سانی متر قرار دارد که آن را اعتمادالدوله قاضی جهان حسینی در سال ۹۵۰ ه . ق. بنیاد نهاده و با کاشی معرق آراسته است. این دیواره اکنون با ضریح سیمین پوشیده است».