*میترا صیفیکار
*ارشد مردمشناسی
آئینها و مراسمی که از زمانهای گذشته به ما ارث رسیده در کنار اینکه بیانگر قدمت و پیشینه تاریخی کشورمان است گویای هویت فرهنگی ما نیز هست. به سخن دیگر این آئینها همانند شناسنامهای هستند که مشخصات ایرانی بودن بر صفحات آن حک شده است.
در رفتارهای نمادین وابسته به آئینهای نوروز مفاهیم رمز گونهای نهفتهاند که پیوند تمثیلی آنها را با دور کیهانی و گردش سال و اسطورههای آفرینش انسان و نور و روشنایی و اسطوره فروپاشی نظم زندگی نشان میدهند. بسیاری از این رفتارها با حفظ معنا و نقش فعال و سودمند کهن خود در الگوهای رفتاری مردم جامعه نهادینه شده و در مجموعه ارزشهای فرهنگی آنان درآمدهاند. نهادینه شدن این دسته از رفتارهای آئینی نوروزی در فرهنگ و زندگی اجتماعی مردم زمینه کهن تاریخی دارد و جاذبه و ارزش اعتبار آنها از دیرباز نزد فرهنگوران نیرومند است (بلوکباشی، ۱۳۹۲: ۵۰). بسیاری از رفتارها و آئینهای نمادین قبل از نوروز همانند مراسم چهارشنبهسوری از دسته رفتارهای فرهنگی هستند که برخی از آنها هنوز در جامعه کنونی ایران بازمانده و کم و بیش کارکرد و نقش کار آمد و سودمند خود را میان گروههایی از مردم حفظ کردهاند.
یک رشته از جشنهای آریایی، از اقوام هند و ایرانی و هند و اروپایی، جشنهای آتش است. منظور از جشنهای آتشی، جشنهایی است که با افروختن آتش برای سور و سرور و شادمانی آغاز و اعلام میشود و در ایران از جمله جشنهای آتش که باقی مانده، جشن سوری در پایان سال یا همان چهارشنبه سوری حالیه است (رضی ،۱۳۸۰ :٢٣١).
در ایران باستان سال دوازده ماه بود و ماه سی روز است و سال ٣۶٠ روز داشت و هر سال ۵ روز اندی کمتر از یک سال خورشیدی کامل این پنج روز در پایان سال افزوده میشد و اندی پس از گذشتن هر یک از صد و بیست سال، به صورت یک ماه در آخر دوازده ماه سال، یعنی پس از هر صد و بیست سال یک بار، سال سیزده ماه داشت، پنج روز: اندرگاه یا هیجک و یا «گاه» خوانده میشد و بعد در فارسی به «پنجه دزدیده» و در عربی به «خمسه مسترقه» معروف شد. هر ماه ایرانی نامی از ایزد و فرشتگان داشت و هر روز از ماه هم نامی ویژه خود. فروردین و اردیبهشت و مانند این نام ماهها بودهاند و هرمز و مهین و مانند این به ترتیب نام روزها و بخش کردن ماهها به چهار هفته در ایران، پس از ظهور اسلام است و شنبه و یکشنیه و دوشنبه و مانند این نامیدن روزهای هفته، از زمان رواج آن روز شمار کنونی بر اثر ورود اعراب به ایران باب شد.
هنوز در زیان و ادبیات فارسی و برخی گویش ایرانی به معنای «جشن» و «مهمانی سرخ» به کار رفته است. هنگام اجرای جشن سوری در پایان سال چهارشنبه نبوده و چون در تقویم روز شمار ایرانی شنبه و چهارشنبه و مانند این وجود نداشته و این جشن سوری در یکی از چند شب آخر سال بر پا شده است. شب چهارشنبه آخر سال ایرانیان جشن میگیرند و شادی سرور میکنند و آتش میافروزند و و با شعلههای سرخ آتش دل تاریک شب را سرخ و روشن میکنند. میتوان شب چهارشنبهسوری را جشن شب چهارشنبه یا شب چهارشنبه سرخگون و سرخ خام دانست (بلوکباشی،۱۳۸۰ : ۵۳و۵۴).
آتش افروختن، فال گوشی، قاشقزنی و کوزهشکنی برخی از رسمهای معمول در شب چهارشنبهسوری است. آداب و آئینها و سنتها، اشعار و باورها که در چهارشنبهسوری رایج است نمادی از همبستگی فرهنگی، دورکردن پلیدیها و زشتیها به منظور زایش دوباره زمین است. مراسم چهارشنبهسوری نماد امید، نشاط و شادمانی است. همچنین دارای کارکرد اقتصادی و گردش چرخه تولید است. هر کدام از آئینهایی که در پایان سال انجام میشود همه از جمله سنتهایی هستند که دارای کارکردهایی برآمده از اجتماع، خواستها و نیازهای مردم هستند. شادی، نشاط آفرینی و امید، جزئی از پدیدههای اجتماعی هستند که در بازسازی این آئین همه ساله تولید میشوند.