حیات ۳۵۰ ساله شیخ علی خان زنگنه

*فاطمه کاظمی

*روزنامه‌نگار

عصر یک روز پاییزی از مسیر پرهیاهوی بازار مظفریه که این روزها بیشتر مردم تماشاگر آن هستند تا خریدار به مدرسه علمیه شیخ علی خان زنگنه می‌رسم. مدرسه به دلیل شیوع کرونا تعطیل است اما در همان سکوت و سکون هم صدای حیات شیخ علی خان زنگنه آن هم بعد از ۳۵۰ سال به گوش می‌رسد؛ وزیر دربار شاه سلیمان صفوی که یک باره همه اموال خود را وقف کرد تا هنوز بعد از ۳۵۰ سال که سه حکومت منقرض شده‌اند و ۴۰ سال هم از حکومت جمهوری اسلامی می‌گذرد، نام و یادش در کوچه‌های این شهر ماندگار باشد و همه نامش را به نکویی ببرند. «مرتضی متولی زنگنه» متولی موقوفات شیخ علی خان زنگنه از نوه‌زادگان این واقف بزرگ و نسل هشتم وی، ۲۰ سال است متولی این موقوفه بزرگ است. او می‌گوید: هر گاه انسانی فوت می‌کند، هرچقدر هم که پولدار باشد، فقط یک نسل بعد از او می‌توانند از این اموال استفاده کنند و در نهایت ۱۰ سال پس از او بعد از آن اموال و املاک او فروخته می‌شوند و نام مالک نیز تا همیشه به فراموشی تاریخ می‌رود اما انسان‌هایی مانند شیخ علی خان زنگنه به یک باره از اموال خود گذشتند تا نامشان تا همیشه بر تارک تاریخ این سرزمین بدرخشد و این مصداق واقعی عبارت «وقف؛ چشمه جاری» است. در واقع شیخ علی خان به جای معامله با خلق با خدا معامله کرده تا برای آخرت و توشه خودش باقیات صالحات داشته باشد.

شیخ علی خان زنگنه کیست؟

متولی موقوفه شیخ علی خان زنگنه در معرفی این شخصیت به همدان‌نامه می‌گوید: این‌ها دو برادر کرد قبیله‌ای در کرمانشاه بودند و از آن‌جایی که شیخ علی خان زنگنه انسان زیرک و در عین حال بی‌شیله پیله‌ای بوده به دربار حکومت صفوی راه پیدا می‌کند و چون به عنوان وزیر اعظم خدمات گسترده‌ای به وطن می‌کند، لقب اعتمادالدوله دریافت می‌کند. شیخ علی خان فرزند علی بالی بیک؛ بزرگ ایل زنگنه به فاصله سال‌های ۱۰۴۸ تا ۱۰۶۸ وزیر اعظم دربار بوده است.

وی به نقل خاطره‌ای بر اساس منابع تاریخی می‌پردازد و توضیح می‌دهد: شاه سلیمان صفوی فرد خوشگذرانی بوده و در شرایط غیرعادی به افرادی که باعث خوش‌گذرانی او می‌شده، املاکی می‌بخشیده اما شیخ علی خان مانع این اتفاق می‌شده و موضوع را مدیریت می‌کرده است و اگر او و همسر شاه سلیمان نبود، شاه مملکت را به تاراج می‌برد. مثل «شاه می‌بخشد اما شیخ علی خان نمی‌بخشد» از این واقعیت تاریخی باقی مانده است. از طرفی شیخ علی خان فرد خیری بوده و به فقرای جامعه رسیدگی می‌کرده است. همسر شاه نیز از او برای مدیریت مملکت کمک می‌گرفته تا مملکت از دست نرود.

متولی زنگنه در پاسخ به این سوال که شیخ علی خان اموال موقوفه را چگونه به دست آورده، بیان می‌کند: نظرات مختلفی در این‌باره وجود دارد اما به نظر می‌رسد وی این املاک را خریداری کرده است هرچند این املاک تا حدودی پراکنده است. در هر صورت وی همه املاک خود را وقف کرده و در وقف‌نامه قید کرده فرزندان پسرش نسل اندر نسل متولی این موقوفه باشند.

وقف‌نامه محکم

اهل فن می‌گویند وقف‌نامه شیخ علی خان زنگنه آن‌قدر محکم نوشته شده که به قول معروف مو لای درز آن نمی‌رود. متولی زنگنه در این‌باره می‌گوید: شیخ علی خان زنگنه درباره این موقوفه با ده تن از علمای سرشناس زمان خود مشورت کرده و آن‌ها این وقف را صحیح دانسته و آن را تایید کرده‌اند. در این وقف‌نامه هیچ نقطه ابهامی وجود ندارد و یک نقطه آن بالا و پایین نشده است. اگرچه ۳۵۰ سال پیش که این وقف‌نامه نوشته شد لوازم ارتباطی امروزی وجود نداشته اما نیت و دید انسان‌های زمان سالم بوده است. اما لازم است بگویم نیت واقف این مجموعه به طور کامل انجام نمی‌شود. برای مثال در وقف‌نامه حرفی از رایانه، گیت و یا اینترنت نیست اما حالا جزو هزینه‌های جاری محسوب می‌شود و باید هزینه‌ها را به روز کرد. واحد حقوقی، تحقیق و حسابرسی سازمان اوقاف و امور خیریه به صورت سالیانه درآمد و هزینه موقوفه را مورد بررسی قرار می‌دهد و در صورت ابطال هر فاکتور، متولی باید آن را از جیب خود پرداخت کند.

در وقف‌نامه شیخ علی خان زنگنه آمده: وظیفه متولی این است که هر ساله بعد از اخراج ضروریات از تعمیر عمارات، خرج قنوات (روستاها) و ادای حقوق دیوانی (مالیات) و معونت زراعت و خرج بوریای مسجد و حجره‌های مدرسه و تعیین خادم منوط بر نظر متولی، آن‌چه باقی ماند یک عشر (یک دهم درصد کل درآمد سالیانه) و مبلغ بیست تومان تبریزی نصف مبلغ ده تومان به سبیه وظیفه یک عالم دینی (مدرس) و هر ساله مبلغ پنج تومان تبریزی نصف مبلغ دو تومان پنج هزار دیناری به عالم غیرمتظاهر به فسق از ساکنان بلدیه همدان که به امر نظارت قیام کند، تعلق گیرد. در هر حجره دو طلبه زندگی کنند، مرده این‌جا به امانت نگذراند و به یک موذن خوش‌صدا پول بدهند که موقع اذان، بانگ اذان بلند کند و در کار متولی دخالت نکنند و حساب از متولی نطلبند و حساب ایشان را به روز حساب واگذارند و اگر خیانتی واضح از وی صادر شد، جماعت موقوف علیهم به یک مجتهد عالم روی آورند.

مشکلات مدیریت موقوفه

متولی موقوفه شیخ علی خان زنگنه معتقد است جایگاه وقف برای عموم جامعه فرهنگ‌سازی نشده در حالی‌که در کشور افراد با تمکن مالی وجود دارند که علاقمند به انجام کار خیر هستند اما ابهاماتی وجود دارد که آن‌ها از انجام کار خیر پرهیز می‌کنند. وقف بهترین راه برای جاودانه‌کردن مال و اموال فانی است چون عواید آن تا همیشه به مردم می‌رسد.

متولی زنگنه برای مدیریت موقوفه مشکلاتی برمی‌شمارد و می‌گوید: ۳۵۰ سال پیش اداره ثبت، جهاد کشاورزی، منابع طبیعی، میراث فرهنگی، شهرداری و اداراتی مانند این وجود نداشته و فقط واقف برای موقوفه تصمیم‌گیرنده بوده است اما الان باید به روند اداری تن داد. برای مثال ۱۰ هکتار از یکی از روستاهای وقفی برای ساخت مجتمع خدماتی در نظر گرفته شده و ما راضی به این کار هستیم و سازمان اوقاف مجوز صادر کرده اما جهاد کشاورزی دست روی موضوع گذاشته و چند ماه روند اداری دارد. یا وقتی یک مغازه به تعمیر نیاز دارد و شهرداری مجوز داده اما میراث فرهنگی اجازه این کار را نمی‌دهد. برخی همکاران در اداره‌کل اوقاف هم متخصص نیستند و یا در دستگاه قضا با املاک موقوفه مانند قانون موجر و مستاجر برخورد می‌شود و همین باعث راکدماندن موقوفه می‌شود. من هم شرعا و قانونا موظفم صرفا به وصیت پدر جدم عمل کنم اما همکاری لازم نمی‌شود و افراد فاقد صلاحیت و غیرمتخصص در مدیریت موقوفه دخالت می‌کنند و چوب لای چرخ می‌گذارند. بنده فقط خدای متعال را شاهد و ناظر بر اعمالم می‌دانم و قصدم اجرای دقیق نیت پدرجدم است تا موجبات شادی روح آن مرحوم را فراهم سازم.

***ستون جدا

در وصف شیخ علی خان زنگنه

در کتاب روضه الصفا در وصف شیخ علی خان زنگنه آمده است: «و یکی از آن‌ها شیخ علی خان بود که بعد از امیرآخوری و حکومت کرمانشاهان به منصب وزارت خاصه رسید و سال‌ها مستقلا وزارت کرد و انتظامی کامل در ممالک محروسه شاهی داد. صاحب اخلاق نیکو بود، طبعی واهب و ذهنی صایب و همتی‏ بلند و عقیدتی سودمند داشت، در تقویت دین و دولت می‏کوشید و در تحریم و تکریم سادات و علما و فضلا مبالغت می‏کرد، شب‌ها به جامه تبدیل در محلات گردش می‏نمود، به فقرا و ضعفا و طلبه علوم و ایتام بذل و بخشش می‏فرمود، و حمامات نیکو و رباطات دلجو در شهر و عرض راه عتبات عالیات بنا کرد که هنوز آثار آن برقرار است، و مدت پانزده سال من حیث الاستقلال وزیر و اعتماد الدّوله پادشاه بود، و با عموم خلق به خوبی و راستی سلوک می‏نمود … شیخ علی خان زنگنه در سال یک‏هزار و صد و یک  به جوار رحمت حضرت ایزد متعال پیوست».

در سفرنامه شاردن؛ جهانگرد فرانسوی نیز آمده است: «شیخ‏ علی‏ خان‏ صدراعظم دانا و دوراندیش و درستکار چهارده ماه پیش معزول و مغضوب شده بود و سه تن از بزرگان وظایف صدارت را انجام می‏دادند. آن‌چه برای من سخت ناخوشایند و مایه نگرانی و پراگندگی خاطر بود این بود که می‏گفتند شاه دگربار سر آن دارد صدارت را به کف کفایت شیخ‏ علی‏ خان‏ بسپارد، و این چنان‌که اشاره کردم برای من مایه ناراحتی خیال بود زیرا شیخ‏ علی‏ خان‏ اصولا به اروپاییان و مسیحیان خوش‏بین نبود و با آنان دشمنی می‏ورزید. دو دیگر این‌که نه رشوه می‏گرفت و نه توصیه و تحفه می‏پذیرفت. وجودی فسادناپذیر بود و دایم در این اندیشه بود با کاستن مخارج بی‏جای دربار و جلوگیری از کارهای ناشایسته بر اعتبار و قدرت و جمعیت کشور بیفزاید».