دشنه در آسمان شهر کهن

*آیدا شاکر

*روزنامه‌نگار

از ارتفاعات که به شهر بنگریم این روزها آن‌چه از تاریخ و تمدن باقی مانده است، لا به لای برج­های ناموزون شهر گم شده است. از شهر نیز کوهستان الوند که بخش بزرگی از هویت پایتخت تاریخ و تمدن ایران است، ناپیداست. از همدانی که روزگاری با الوند، آرامگاه بوعلی سینا و باباطاهر نمایان بود چهره‌ای خسته و پر از آکنه برج­هایی ناموزون و نامتناسب به جا مانده است. بی­شک بلندمرتبه‌سازی، بخشی اجتناب‌ناپذیر از تکنولوژی و تمدن عصر حاضر است اما نه به قیمت نابودی سرمایه‌های تاریخی و طبیعی این شهر و استان. این اقدام نیز همچون سایر اصول شهرسازی دارای قاعده و اصول علمی مختص به خود است که اگر رعایت شود می­توان با حفظ سرمایه‌های شهر، سازه‌هایی امروزی نیز به آن افزود. مسئولان شهری و شهرسازی نیز که باید «مسئول» باشند یا مدافع این شیوه غلط بلندمرتبه‌سازی‌اند و یا اشتباهات را از خود سلب می­کنند و بر گردن دیگری می‌اندازند. پایتخت تاریخ و تمدن ایران برای حفظ گنجینه‌های تاریخی و طبیعی خود نیازمند مسئولانی قدرشناس و محافظ برای میراثش است.

از بین بردن تاریخ به بهانه توسعه

«محمد رحمانی» مدیرگروه شهرسازی، مدیریت شهری و گردشگری شهری و همچنین عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی همدان ضمن اشاره به اهمیت توجه به آثار و سرمایه‌های شهر بیان می­کند: متاسفانه ما به بهانه توسعه بسیاری از بناهای واجد ارزش تاریخی شهر را از بین برده‌ایم. این درست است که یکی از شیوه‌های توسعه در شهرسازی موسوم به «توسعه درون‌زا» با شناسایی بافت فرسوده اقدام به ساخت‌وساز بر روی این مناطق می­کند اما باید توجه داشت در این روش نیز نمی­توان بافت قدیمی که واجد ارزش تاریخی هستند را ویران کنیم.

وی با ابراز تاسف از ویرانی بسیاری از محله‌های کهن و دارای ارزش شهر می­گوید: به بهانه توسعه شهر، محله زیبا و باارزش «جولان» که بخشی از هویت و شناسنامه مدنی همدان که به جا مانده از اجداد ما بود و می‌توانست از جاذبه‌های مهم گردشگری شهر باشد، ویران کردند و این نشان می­دهد متاسفانه نگاه مسئولان ظاهرگرایانه است.

نقش مدیریت شهری

رحمانی تاکید می­کند: غالبا شکل توسعه شهر را باید در نگاه مدیریت شهری جستجو کرد و مدیریت شهری تنها محدود به شهرداری و معاونت شهرسازی نیست و بسیاری از نهادهای دیگر همچون سازمان مسکن و شهرسازی نیز در آن دخیل هستند زیرا قوانین مبنی بر هرگونه تغییرات بر روی کالبد و فضای شهر توسط سازمان مسکن و شهرسازی تهیه و تنظیم و تبیین می­شوند و شهرداری­ها نقش مجری و اجراکننده این قوانین را برعهده دارند.

وی می­افزاید: اگرچه این موضوع به این معنی نیست که مسئولان شهرداری در این زمینه بی‌نقص هستند، برای مثال آن‌چه در محله کبابیان رخ داد و خرابی سه خانه واجد ارزش این محله اقدام اشتباهی بود که از سوی شهرداری سر زد هرچند من طرح‌هایی دیده‌ام که نشان می­دهد شهرداری به دنبال جبران این اتفاق و ساخت و احیای این مرکز محله است.

این استاد دانشگاه ضمن انتقاد به شکل تهیه و تنظیم برنامه‌های شهری در قالب «طرح جامع تفصیلی» اظهار می‌کند: متاسفانه شکل تهیه و تنظیم برنامه‌ها برای مدیریت شهر که در قالب طرح جامع تفضیلی توسط مشاورین غیربومی که شناخت کافی از شهر ندارند ارائه می­شود، اصلا صحیح نیست زیرا بیشتر این متون مشابه، تکراری و غیرکاربردی هستند و نمی­دانم چرا در کل کشور اصرار به انجام طرح جامع تفضیلی از سوی مسئولان وجود دارد، در واقع انجام مجدد طرح جامع تفضیلی در کلان شهرها بزرگ­ترین اشتباه راهبردی در توسعه شهر است چراکه این گونه طرح‌ها نزدیک به یک قرن است که در دنیای پیشرفته منسوخ شده‌اند و متاسفانه ما همچنان طرح­های منسوخ شده را در قالب طرحی کلی با هزینه‌های چند میلیاردی برون‌سپاری می‌کنیم که در اجرا نیز کمکی به شهرداری نمی­کند، آنگاه اغلب تصور می­کنند اشتباه از شهرداری است و این درحالی است که در حقیقت برای شهرداری به اشتباه سرمشق نادرست ارائه شده است و شهرداری تنها مجری این طرح نادرست بوده است.

عضو هیئت علمی شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی همدان معتقد است: به جای ارائه طرح جامع تفصیلی ما باید به سراغ مطالعاتی در قالب برنامه‌ریزی‌های راهبردی، موضوعی و موضعی برویم زیرا همدان در حال حاضر یک کلان­شهر به حساب می­آید و نمی­توان برای تمامی نقاط شهر نسخه یکسانی نوشت و باید در هر منطقه مختص به شرایط و ویژگی‌های آن منطقه برنامه‌ای مناسب نوشته شود. اگرچه متاسفانه ما شاهدیم که همچنان طرح تفضیلی در حال اجراست و من مطمئنم نتایج این روش برنامه‌ریزی شهری خیلی مناسب نخواهد بود.

وی می­افزاید: یکی از دلایلی که ما در شهر همدان اغلب مشکلاتی در زمینه ساخت‌وساز داریم به همین طرح جامع تفصیلی شهر مربوط می­شود. زیرا براساس این طرح ما خواهان گسترش شهر هستیم اما شهر همدان که از یک جهت به کوهستان، از جهت دیگر به فرودگاه، از سمتی به پادگان و از سوی دیگر به گورستان شهر محدود می­شود چندان امکان توسعه افقی را برای شهرسازان فراهم نکرده است بنابراین وقتی شهر به صورت افقی رشد نکند به سمت رشد عمودی غیرعلمی می­رود و این موضوع یکی از دلایل بلندمرتبه سازی غیراصولی در همدان است.

دیدگاه علمی درباره بلندمرتبه‌سازی

«کیانوش ذاکرحقیقی» دکترای شهرسازی و دانشیار گروه شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی همدان و مولف و مترجم چندین کتاب علمی و مقاله پژوهشی در مجلات معتبر داخلی و خارجی، در خصوص ساخت ساختمان­های بلندمرتبه در شهر معتقد است: براساس تعریفی که از بلندمرتبه سازی در دنیا به خصوص اروپا و آمریکا وجود دارد، در ایران چیزی با عنوان بلندمرتبه‌سازی وجود ندارد و ساخت‌وسازهای ما عموما در تعریف آکادمیک و همچنین جریان‌های معاصر ساخت‌وساز در حقیقت «میان مرتبه» به شمار می­آیند. از این نظر تمامی شهرهای کشور اصطلاحا کوتاه قد هستند و متوسط تعداد طبقات در ایران کمتر میزان متداول آن با نمونه‌های مشابه به لحاظ جمعیتی و جغرافیایی است.

ذاکر حقیقی در این خصوص بیان می­کند: سوالی که این‌جا مطرح می­شود این است که آیا در شهر همدان با چشم­اندازهای طبیعی و بافت تاریخی در هسته مرکزی شهر که ظرفیت بالای جذب گردشگر دارند، می­توان اجازه بلندمرتبه‌سازی در هر نقطه‌ای را صادر کرد؟ این مسئله از دیدگاه من مشکلی است که طرح‌های مختلف شهری ما – در تمام شهرها و به ویژه در شهر همدان- نتوانسته‌اند به درستی پاسخگو باشد. از به اصطلاح برج‌های اولیه شهر همدان مثل برج پاستور تا برج سعیدیه و زاگرس، هیچ یک به لحاظ طراحی شهری و منظر شهری و شیوه قرارگیری و توده‌گذاری در بافت کلان‌شهری در مکان درستی جانمایی نشده‌اند و حتی از دیدگاه ترافیک محلی نیز ارزیابی پیش از ساخت آن‌ها ناقص بوده است. در واقع حتی اگر در زمان اجرای طرح، این برج‌ها توجیه فنی داشته‌اند اما آینده‌نگری برای آن‌ها صورت نگرفته است و نمی‌توان آینده روشنی برای دوره ساخت آن‌ها در فاصله زمانی که از بیست سال بعد از ساخت آن‌ها آغاز می‌شود، در نظر گرفت.

جریان سرمایه

دانشیار گروه شهرسازی دانشگاه آزاد همدان در این زمینه اظهار می­کند: در خصوص اشتباهات برج­سازی در شهر همدان نمی­توان به طور مستقیم به هیچ نهادی نقد وارد کرد، چراکه آن‌چه نقش مهم را در شهر ایفا می­کند، شهردار یا شهرساز نیست بلکه این جریان سرمایه است که نقش کلیدی در ساختار شهر را داراست. این بدین معناست که جریان سرمایه سبب می­شود نقش اصلی را برنامه و برنامه‌ریزها ایفا نکنند. شهرداری و معاونت شهرسازی آن اجراکننده قوانینی است که از پیش در طرح‌های شهری به شیوه‌ای ناقص و بدون آینده‌نگری تعیین شده‌اند. هنگامی که قانون و طرح تفضیلی اجازه برج‌سازی در محلی را می­دهد (هرچند واقعا همه متوجه باشند که از نظر اجرایی- عملیاتی محل مناسب نیست) و سازنده نیز تمایل داشته باشد هزینه چند میلیارد تومانی صدور مجوز ساختمانی را پرداخت کند مسلما شهرداری در مقابل این موضوع مقاومت نخواهد کرد و این امری طبیعی است. در واقع چرا شهرداری باید برای ساخت ساختمانی که بر طبق طرح تفضیلی و طراح جامع  کاملا قانونی است و از سوی دیگر تامین‌کننده بخشی از هزینه‌های جاری شهرداری است مقاومت کند؟ مسلما شهرداری نیز در این خصوص مانع نخواهد شد.

نبود شفافیت درباره طرح تفصیلی

باید بگویم که در حقیقت بخشی از مشکل اصلی در زمین بلندمرتبه‌سازی در «برنامه» است که پیش‌بینی هجوم سرمایه را در این خود نداشته است و نتوانسته است خود را برای استفاده از سرمایه‌های مشتاق برای بلندمرتبه‌سازی آماده کند. در حال حاضر نیز شاهدیم که طرحی جدید برای شهر همدان در دست تهیه است و یا تهیه و تکمیل شده است که متاسفانه شفاف‌سازی و اطلاع‌رسانی در خصوص آن نزدیک به صفر است و عموم مردم و حتی گروه‌های تخصصی حاضر در شهر کمترین اطلاع از محتوای طرح را دارند و در مجموع طرح و ضوابط آن نامشخص است و تنها هنگامی طرح رونمایی می‌شود که حداقل دو سال از تصویب آن در  شورایعالی شهرسازی و معماری قرار گرفته است. در واقع این موضوع اطلاع‌رسانی و شفافیت در طرح‌های توسعه شهری خود از آفات و بلایای اصلی نظام شهرسازی کشور است. مردم و متخصصان در طرح هیچ انگاشته می‌شوند و تنها یک گروه کوچک از مهندس مشاور تهیه کننده طرح به همراه تیمی از کارشناسان ادارات استانی در فضایی کاملاً بسته به اظهارنظر و تهیه طرح خواهند پرداخت و نتیجه آن هم صد البته مشخص است.