*ناهید زندی‌صادق
*روزنامه‌نگار
چند سالی است مسئولان همدان عزم خود را برای ثبت ملی و جهانی آثار همدان جزم کرده‌اند، همدان چه در زمینه میراث ملموس و چه میراث غیرملموس آن‌قدر ظرفیت دارد که می‌توان امیدوار بود با ثبت این آثار و معرفی آن‌ها در حوزه میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به زودی شاهد جذب گردشگران بسیاری برای استان همدان باشیم. در این بین اما نام سه شهر در حوزه صنایع دستی خوش درخشیده، تویسرکان؛ شهرملی منبت گلزیر؛ لالجین؛ شهر جهانی سفال و ملایر به عنوان شهر ملی مبل منبت ایران که زمزمه‌های ثبت جهانی این شهر نیز قوت می‌گیرد. در همین زمینه با مدیران اداره میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این شهرستان‌ها در زمینه توسعه، ترویج و آموزش صنایع‌دستی به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
فعالیت در یک مجموعه تاریخی
«اسحاق ترکاشوند» سرپرست اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان تویسرکان در زمینه اقداماتی که در حوزه توسعه، ترویج و آموزش صنایع دستی در این شهرستان و روستاهای پیرامون انجام شده است می‌گوید: خانه صنایع‌دستی شهرستان تویسرکان قریب به یک سال است که در مجموعه تاریخی دکتر اقتداری شروع به‌کار کرده‌است. در این مجموعه رشته‌های مختلف صنایع‌دستی از قبیل مرواربافی، نقاشی روی سفال، میناکاری، منبت گلریز، تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی، معرق و چرم دستی فعالیت می‌کنند. اداره میراث‌فرهنگی شهرستان در این رشته‌ها، به برگزاری دوره‌های آموزشی رایگان اقدام کرده‌است که نتیجه آن در سال جاری آموزش بیش از ۳۰۰ نفر در رشته‌های مختلف بوده‌است.
وی ادامه می‌دهد: همچنین در سال جاری مقدمات ثبت دو سازمان مردم نهاد با نام‌های «انجمن حامیان صنایع‌دستی شهرستان تویسرکان» و «انجمن دوستداران منبت گلریز» در فرمانداری شهرستان صورت گرفته‌است. اخیرا با همکاری خوشه مبل و منبت شهرستان اقدام به صدور گواهی اصالت برای محصولات منبت شهرستان شده‌است. بر این اساس تولیدکنندگان با مراجعه به مرکز تخصصی مبل و منبت، پس از بررسی‌های لازم (کنترل کیفیت) توسط داوران و ارزیابانِ مورد تائید اداره میراث‌فرهنگی نسبت به اخذگواهی اصالت و الصاق آن به محصولات خود اقدام لازم را صورت می‌دهند.
برگزاری جشنواره‌ها
ترکاشوند در ادامه از بازار فروش صنایع‌دستی در شهرستان سخن به میان آورده که در زمینه معرفی ظرفیت‌های شهرستان و ترویج هنرهای دستی کار ارزشمندی بوده است: جمعه بازار صنایع‌دستی نیز در شهرستان آغاز به‌کار کرده‌است. در این راستا تولیدکنندگان صنایع‌دستی می‌توانند محصولات تولیدی خود را روزهای جمعه بدون واسطه در محل خانه صنایع‌دستی عرضه کنند و خریداران و علاقمندان به صنایع‌دستی می‌توانند محصولات با کیفیت را بدون واسطه خریداری کنند. در سال جاری جشنواره «مبل و منبت اشترمل» و جشنواره «گردو، منبت و فرش دستباف» در سطح ملی برگزار شد که در حوزه مبل و منبت دستاوردهای فراوانی برای شهرستان در بر داشته‌است. در۳۱ تیر ماه سال‌جاری و در سومین جلسه شورای عالی صنایع‌دستی کشور تویسرکان به‌عنوان «شهر ملی منبت گلریز» معرفی شده و به ثبت رسید. علاوه بر این پروپوزال ثبت جهانی اشترمل به‌عنوان روستای جهانی مبل و منبت نیز تهیه و ارسال شده است و می‌توان امیدوار بود به زودی اتفاقات خوبی در این حوزه رخ دهد.
ترکاشوند از آمار قابل‌توجه کارگاه‌های مبل و منبت سخن به میان آورده و می‌گوید: حدود ۴۸۵۰ کارگاه مبل و منبت در سطح شهرستان فعال است و بیش از ۷۸۰۰ نفر در این کارگاه‌ها استغال دارند که حدود ۲۸ درصد شاغلین شهرستان را در بر می‌گیرد. با مذاکرات صورت گرفته با صندوق کارآفرینی کشور مبلغ ۵۰ میلیارد ریال به منظور خرید مبل و منبت از شهرستان تخصیص یافته است. بر این اساس خریداران مبل که اقدام به خرید از نمایشگاه‌های سطح شهرستان نمایند، با ارائه فاکتور از این نمایشگاه‌ها می‌توانند تا سقف ۱۵۰ میلیون ریال تسهیلات ۴ درصد دریافت نمایند.
برنامه‌های ترویجی و تبلیغاتی
«محمدرضا قادری» نماینده اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در شهر جهانی لالجین در گفت‌وگو با همدان‌نامه به اقداماتی که در دوره مدیریتش در این شهر جهانی در زمینه ترویج و آموزش سفال صورت گرفته، می‌گوید: برخی از اقدامات ترویجی و تبلیغاتی این اداره را به صورت خیلی خلاصه و تیتروار بیان می‌کنم؛ مثلاً ایجاد کارگاه‌های آموزشی برای دریافت نشان استاندارد و استانداردسازی کالاهای سفالی، برگزاری جسن سالروز جهانی شدن شهر سفال لالجین با پوشش خبری زنده از شبکه‌های استانی و ملی، تهیه فیلم مستند از پیشکسوتان سفال و سرامیک، حمایت و برنامه‌ریزی به منظور حضور پررنگ و ویژه لالجین در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی مانند حضور دائمی در نمایشگاه کشور هلند، انعقاد تفاهم‌نامه با پارک علم و فناوری و راه‌اندازی آزمایشگاه فنی در محل دانشگاه علمی و کاربردی لالجین، برنامه‌ریزی و حمایت از فیلم‌ها‌ی «برنا» و «آوای خاک» با محوریت سفال و سرامیک، ترغیب، تشویق و هدایت فارغ‌التحصیلان رشته‌های مرتبط با سفال و سرامیک به منظور ارائه مقالات علمی و پژوهشی و راهبردی در همایش‌های ملی و بین‌المللی، تصویب استاندار نقاشی رو لعابی سفال با همکاری اداره‌کل استاندارد استان، برگزاری دوره آموزشی در رشته‌های استحکام‌بخشی بدنه سفال، طراحی سنتی، آشنایی بیشتر با لعاب در سه جلسه دو روزه با حضور استاد سالاریه، ساخت کلیپ‌های مرتبط با هنرهای سنتی و صنایع‌دستی و پخش در کانال‌های مجازی، صدور بیش از ۱۵۰ مجوز پروانه تولید انفرادی و صدور بیش از ۱۴۰ پروانه تولید کارگاهی در مدت یک ساله شهر جهانی لالجین، طراحی لگوی شهر جهانی سفال، ایجاد و راه‌اندازی شبکه بازاریابی اینترنتی برای محصولات سفال و سرامیک با همکاری پارک علم و فناوری سامانه دست‌آفرینان، تهیه و پخش تیزرهای تلویزیونی متعدد، آماده کردن پیش زمینه‌های تدوین استاندارد بین‌المللی رشته سفال و سرامیک و مانند این.
حمایت از کارگاه‌های تولیدی
قادری در زمینه اقداماتی که در حوزه رونق این هنرصنعت و حمایت از کارگاه‌های تولیدی می‌گوید: پس از جهانی شدن لالجین به۳۲۰ کارگاه گازرسانی شده و در حال حاضر حدود ۵۲۰ کارگاه دارای گاز صنعتی هستند. البته شاید بتوان گفت آموزش‌هایی که در زمینه سفال و سرامیک انجام شد سبب شد محصولات این شهر از نظر کیفی و حتی کمی پیشرفت قابل‌توجهی داشته باشد و می‌توان گفت شاید بیش از ۵۰ درصد از اشکالاتی که هنرمندان صنایع‌دستی شهر لالجین داشتند، برطرف شد. ما کارگاه‌های متعددی برای نوجوانان زیر ۱۵ سال برگزار کردیم که حدود ۴۰ نفر چرخکاری را آموختند. برای بانوان هم دوره دو ماهه‌ای برگزار شد و بیش از ۴۰ نفر از زنان شهر لالجین توانستند کاملا کار با چرخ سفالگری را یاد گرفتند.
۲۰ رشته هنری در ملایر
«ابراهیم جلیلی» رئیس سرپرست اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان ملایر در زمینه ترویج و آموزش به همدان‌نامه می‌گوید: شهرستان ملایر در بحث صنایع‌دستی در ۲۰ رشته هنری فعالیت دارد و مهمترین رشته در این حوزه مبل و منبت است که تقریبا بیش از پنج هزار کارگاه کوچک و بزرگ در این رشته فعال هستند و برای بیش از ۹ هزار تن به صورت مستقیم اشتغال‍زایی کرده است، که حدود ۱۱.۳ درصد اشتغال شهرستان را به خود اختصاص داده است و در اشتغال غیرمستقیم حدود ۲۵ هزار نفر در زمینه مبل و منبت مشغول فعالیت هستند که حدود ۳۱.۸ درصد اشتغال شهرستان را به خود اختصاص داده است. در کل رشته‌های صنایع‌دستی به صورت مستقیم بیش از ده هزار و هشتصد نفر مشغول هستند. علاوه بر منبت مرواربافی، قلم‌زنی، چرم، سفالگری، گلیم، تراش سنگ‌های قیمتی، ساخت سازهای سنتی و… حدود ۱۳.۵ درصد اشتغال شهرستان را به خود اختصاص داده و بعد از کشاورزی بیشترین اشتغال را در ملایر ایجاد کرده است.
ملایر شهر ملی مبل و منبت ایران که این روزها در آستانه ثبت جهانی است سال‌هاست در این حوزه تلاش کرده، جلیلی در این زمینه می‌گوید: از شهریور سال ۹۶ با حضور رئیس سازمان میراث‌فرهنگی وقت و بازدید از کارگاه‌های مبل و منبت با کمک اداره کل میراث و فرمانداری کار ملی شدن صنعت مبل و منبت آغاز شد و ۲۲ فروردین ماه با پیگیری‌های صورت گرفته مبل و منبت شهر ملایر به ثبت ملی رسید. از همان سال ۹۶ جشنواره مبل و منبت به مدت ده روز آغاز شد و تیزهایی در راستای معرفی مبل و منبت از رسانه سراسری پخش شد که تبلیغات خوبی صورت گرفت. در نوروز هم جشنواره فروش و تبلیغات رسانه‌ای ادامه داشت. در شهریور ۹۷ و ۹۸ نیز جشنواره عید تا عید فروش مبل و منبت برگزار شد که بازتاب خوبی داشت و به جذب گردشگر کمک شایانی کرده، حدود ۱۵۰ هزار گردشگر به ملایر آمده و ۱۵هزار نفر در این شهر اسکان داشتند و بیش از ۶۰۰ میلیارد فروش مبل و منبت صورت گرفته است.
ترویج و آموزش صنایع دستی در این شهر ملی به کارگاه‌های کوتاه مدت محدود نشده و وارد مراکز علمی و دانشگاهی نیز شده است، رئیس اداره میراث فرهنگی ملایر می‌گوید: در بحث علمی و آموزشی نیز ما ورود پیدا کردیم و دانشگاه آزاد ملایر موفق به دریافت مجوز آموزش مهندسی صنایع چوب شده و در این رشته در مقطع کاردانی دانشجو می‌پذیرند و این دانشگاه به عنوان پایلوت مبل و منبت کشور انتخاب شده و مجوز تاسیس سرای نوآوری را نیز دریافت کرده‌است. در سال جاری دانشگاه ملی ساختمان خوبی را به عنوان پژوهشکده تخصصی مبل و منبت راه اندازی کرده و در رشته مهندسی مبلمان دانشجو گرفته است.
سازمان میراث فرهنگی نیز در بحث آموزش همواره فعال بوده، البته در بحث ابتدایی چندان ورود نکرده بلکه در بحث تخصصی در رشته‌هایی مانند خشک کردن چوب، بازاریابی، منبت ریز و مانند این دوره‌های آموزشی گوناگونی برگزار شده‌است. در مرکز فنی و حرفه‌ای یک مرکز تولیدی، نمایشگاهی و آموزشگاهی تخصصی در حال راه‌اندازی است که حدود ۱۲ هکتار در ابتدای جاده سلامت قرار دارد و به صورت تئوری در حوزه مبل و منبت در حال ارائه آموزش است.
جلیلی توضیح می‌دهد: بیش از چهارصد نمایشگاه و فروشگاه مبل در شهرستان فعال است که۳۵۰ فروشگاه در شهر ملایر و بقیه در شهر جوکار و آورزمان و روستای علوی و روستاهای دیگر قرار دارد. بعد از ملی شدن مراکز عرضه در شهر ملایر به حدود ۴۰۰ فروشگاه رسیده که طبق گفته هیئت مدیره بازار مبل ۱۴هزار میلیارد ریال درآمد دارند. ما آن‌چه مد نظر بازرسان سازمان جهانی بوده پیگیری می‌کنیم، در بحث صنعتی، شهرک صنعتی خوشه مبل و منبت با صد کارگاه بزرگ و ۵۰۰ نفر در آنجا فعال هستند و در بحث سنتی «کوچه کارخانه قند» که به شاخه‌های زیرمجموعه صنعت مبل و منبت برمی‌گردد و با بیش از ۵۰۰ کارگاه و ۲۷۰۰ نفر استغال دارد، در بعد علمی و تئوری نیز دانشگاه ملی، دانشگاه آزاد و مرکز فنی و حرفه‌ای فعالیت بارزی دارند و تمام مسئولان نیز در تلاش هستند که این فرآیند جهانی شدن زودتر به نتیجه برسد. دو بازارچه خصوصی نیز در زمینه مبل و منبت داریم. ما باید توجه ویژه‌ای به تشکل‌ها و انجمن‌های غیردولتی داشته باشیم که در شهرستان ملایر ۷ تشکل غیردولتی در زمینه مبل و منبت داریم. هئیت مدیره بازار مبل ملایر، انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان مبل و منبت استان همدان، شرکت تعاونی تامین نیاز، هئیت امنای مراکز سنتی کوچه کارخانه قند، تشکل مبل و منبت جوکار، مبل و منبت روستای دهنو و اتحادیه درودگران که همواره در کنار میراث فرهنگی برای معرفی و ترویج صنعت مبل و منبت تلاش کرده‌اند.
دریافت یازده مهر اصالت از یونسکو
«هاشم مظاهری» معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان می‌گوید: مهر اصالت یونسکو در واقع نشان جهانی مرغوبیت کالا در حوزه صنایع دستی است. در مجموع استان همدان برای یازده اثر مهر اصالت یونسکو دریافت کرده است.
وی می‌افزاید: یک اثر از «مرتضی خانی‌پور» از لالجین؛ شهر جهانی سفال موفق به دریافت این نشان شده و دو اثر از شهرستان ملایر که هر دو در حوزه ساخت سازهای سنتی، به همت «ایرج جعفری کلهر» دریافت شده‌است. در شهر تویسرکان هنوز نشان اصالت جهانی نداریم. آقای عبدالعلی ظفری در حوزه ساخت ساز سنتی سه‌تار از نهاوند این نشان را دریافت کرده‌است. از شهر همدان نیز «فرزاد محرابی» برای ساخت ساز سنتی کمانچه هویه‌کاری‌شده، دو اثر از امیر برق‌زدگان و سه اثر از استاد دل‌زنده موفق به دریافت مهر اصالت یونسکو شده‌اند.
معاون صنایع‌دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تأکید می‌کند: در استان همدان ۸۹ اثر نشان ملی دریافت کرده‌اند که بالاترین نشان کیفیت و مرغوبیت در حوزه صنایع‌دستی ایران است. از این تعداد شهر جهانی لالجین با ۱۵ اثر در رشته‌های سفال لعابدار و نقاشی روی سفال و ملایر ۴ اثر در زمینه منبت و ساخت سازهای سنتی و تویسرکان دو نشان در زمینه حکاکی روی سنگ دریافت کرده‌است.