نوجوان و نوجوانی را بهتر بشناسیم (پاره دوم)
مزایا و چالش‌های نوجوانی
*نصرالله پزشکی
*ترجمه و تلخیص
گفتیم که ویژگی‌های اساسی دوران نوجوانی ناشی از تغییرات طبیعی مغز است. از آن‌جایی که مغز هم ذهن و روابط درونی را کنترل و هم بر روابط ما با دیگران تأثیر می‌گذارد، شناخت پیامدهای این تغییرات می‌تواند به ما در درک افکار و احساسات درونی و بهبود روابط اجتماعی کمک کند. جزئیات تغییرات بیوشیمیایی و زیست‌شناختی این دگرگونی‌ها از حوصله این نوشته خارج است و تأکید ما این‌جا بر ویژگی‌ها و جنبه‌های مثبت و منفی رفتاری حاصل از این تغییرات است. در یادداشت‌های بعدی، روش‌های عملی تقویت مغز برای رسیدن به ذهنی تاب‌آورتر و روابط مفیدتر و کم‌تنش‌تر با دیگران را بحث خواهیم کرد.
در طول سال‌های نوجوانی، ذهن ما در نحوه به یاد‌آوردن، تفکر، استدلال، تمرکز توجه، تصمیم‌گیری و ارتباط با دیگران تغییر می‌کند. درک ماهیت این تغییرات می‌توانند به ما در ایجاد یک مسیر مثبت و سازنده زندگی کمک کند. در حالی که سال‌های نوجوانی ممکن است چالش‌برانگیز باشد، این تغییرات در مغز موجب ویژگی‌های منحصر به فردی در ذهن می‌شود که نه تنها در سال‌های نوجوانی بلکه در صورت هدایت درست، در تمام طول زندگی به ما کمک خواهند کرد. تغییرات مغزی در سال‌های نوجوانی موجب چهار ویژگی ذهنی می‌شود که این دوره را از دوران کودکی متفاوت می‌کند. اگرچه پیامد این تغییرات شیوه‌های جدید و مثبت تفکر، احساس و رفتار هستند، اما می‌توانند جنبه‌های منفی هم داشته باشند:
- نوجویی از انگیزه های بسیار قوی نوجوانی است که مشوقی درونی برای آزمودن چیزهای جدید است. جنبه‌های مثبت آن آمادگی برای تغییرات پرشور و عمیق در زندگی، شیفتگی و انگیزه برای رفتن به راه‌های جدید و زندگی خلاق است. جنبه منفی آن خطر‌پذیری بالا است که بر رضایت هیجانی فوری تأکید بیش از حد می‌کند و پیامدهای خطرناک را کم‌اهمیت جلوه می‌دهد و می‌تواند منجر به رفتارهای خطرناک و آسیب‌زا شود مانند صعود از مسیرهای ناشناخته در کوهستان یا رانندگی با سرعت بالا. تکانشگری از عواقب دیگر منفی نوجویی است که می‌تواند یک ایده را بدون تأمل در عواقب آن به عمل تبدیل می‌کند.
- میل بالا به مشارکت اجتماعی باعث افزایش ارتباط با همسالان و ایجاد دوستی‌های جدید می‌شود. انگیزه برای ارتباط اجتماعی منجر به ایجاد روابط گسترده دوستانه و حمایت‌کننده می‌شود که بهترین پیش‌بینی‌کننده بهزیستی، طول عمر و شادی در تمام طول زندگی هستند. از سوی دیگر، نوجوانانی که از بزرگسالان دور شده‌اند و بیشترتوسط نوجوانان دیگر احاطه شده‌اند، رفتارهای پرخطر یکدیگر را بدون تأمل تقلید می‌کنند و دوری از بزرگسالان، که معمولادر گروه‌های همسالان تشویق می‌شود، این خطرات را افزایش می‌دهد.
- افزایش شدت واکنش‌های عاطفی هیجانی که در بیشتر مواقع به زندگی نشاط بیشتری می‌بخشد. زندگی نوجوانی پر از انرژی و شور و شوق برای زندگی است، اما در صورتی که به درستی هدایت نشود، می‌تواند منجر به جست‌وجوی دائمی هیجانات جدید و گاه خطرناک، بدخلقی، واکنش‌های فوری غیرمنطقی و پرخاشگری بشود.
- کاوش خلاق همراه با احساس گسترده‌شدن محدوده قابل شناخت. تفکر مفهومی جدید و استدلال انتزاعی یک نوجوان اجازه می‌دهد تا وضعیت موجود را زیر سوال ببرد، با راهبردهای خارج از چارچوب‌های جاری با مشکلات برخورد کند و ایده‌های جدید و نوآوری را مطرح کند. ذهن می‌تواند با فکرکردن و تصورکردن و درک آگاهانه جهان به روش‌های جدید و کاوش خلاقانه به طیفی از تجربیات نو دست یابد، که احساس راکد و بیهوده‌بودن، که گاهی می‌تواند به سال‌های بعد از نوجوانی هم گسترش یابد، را به حداقل برساند. و به جای آن در این دوره می‌توان ایده «عادی‌بودن چیزهای غیرعادی» را پرورش داد که راهبرد فوق‌العاده‌ای برای داشتن یک زندگی موفق است. البته جست‌وجوی معنای زندگی در سال‌های نوجوانی می‌تواند منجر به بحران هویت، آسیب‌پذیری در برابر فشار همسالان، سردرگمی و نداشتن جهت و هدف و عواقب روانی خطرناکی مانند گرایش به افسردگی و خودکشی هم بشود.
به طور خلاصه نوجوانی شامل دو نوع طوفان فکری است، بارش افکاری از ایده‌های جدید همراه با اکتشافات خلاقانه و جست‌وجوی تازگی یا، هنگامی که هماهنگی و تعادل از دست می‌رود، نوعی سونامی سرریز احساسات و هیجانات و سردرگمی ذهنی و ناامیدی. یقینا ذهن هرنوجوانی درگیر ترکیبی از هردوی این‌هاست و چگونگی راندن کشتی زندگی در آب‌های دوران نوجوانی بستگی به نسبت حضور این دوجریان در ذهن او دارد. راه‌های بسیاری وجود دارند تا ویژگی‌های مثبت مهم ذهن نوجوانان را تقویت و آنان را آماده استفاده از این ویژگی‌ها در سال‌های بزرگسالی می‌کنند، که در شماره‌های بعدی به آن‌ها خواهیم پرداخت.