*لیلا بهرامی
*جامعه‌شناس
همدان به دلیل موقعیت طبیعی دارای پیشینه‌ای کهن از لحاظ نخستین سکونتگاه‌های انسانی شکل گرفته در ادوار پیش از تاریخ تاکنون است. آن‌چه درباره محله‌های شهر همدان موجود است، بیشتر مربوط به مدارک و نوشته‌های دوره قاجار است. حرفه‌ها، اعتقادات، مسائل قومی قبیله‌ای در ایجاد محله‌ها نقش مهمی ایفا می‌کردند و یکی از ابعاد وجود منحصربفرد ساختار شهری همدان وجود تعداد زیادی محله در شهر است.
تعداد این محله در بافت تاریخی همدان به بیش از ۴۰ محله می‌رسد که در حال حاضر تعداد زیادی از آن‌ها از بین رفته‌اند. نام محلات همدان بیانگر سکونت اقلیت‌های مذهبی در آن‌هاست. نام‌هایی هم چون ورمزیار، بختیاری‌ها، زندی‌ها، قصابان، ضرابان (ظاهرا ضرب سکه)، جراحی‌ها، یهودی‌ها، ارامنه و آشوری‌ها. هم‌چنین وجود محله‌هایی با نام‌هایی چون جولان، شالبافان، قاشق تراشان، اسبرون‌کوب‌ها (نوعی گیاه پاک‌کننده)، صابونی‌ها و سبدباف‌ها دال بر حرفه و فنی است که وجه تسمیه آن‌ها شده است.
امروزه نیاز به حفظ میراث معماری باارزش تاریخی و فرهنگی روز به روز چشمگیرتر می‌شود. ناگفته پیداست که حفاظت تاریخی ساختمان‌ها و سایر سازه‌ها، محله‌ها، مکان‌های باستان‌شناسی، مناظر و سایر ویژگی‌های تاریخی از یک سو به درک و غرور جامعه از تاریخ آن می‌افزاید و از سوی دیگر می‌تواند مزایای اقتصادی به همراه داشته باشد. جامعه‌ای که به تاریخ خود احترام می‌گذارد به خود احترام می‌گذارد. حفظ آن تاریخ از طریق حفظ مکان‌های مهم برای آن می‌تواند به جامعه کمک کند تا نقاط قوت خود را بشناسد و از آن‌ها برای بهبود زندگی همه ساکنانش استفاده کند. از طرفی دیگر، توسعه پویای محیط برای حفظ فعالیت‌های زندگی به طور کلی بسیار مهم است. از این رو توجه به بافت‌های فرسوده و تاریخی و رفع نابسامانی آن‌ها، به موضوعی جدی و محوری تبدیل شده است. به گونه‌ای که سازمان‌های ذیربط را به تکاپوی ساماندهی و بازآفرینی بافت‌های مذکور سوق داده و لزوم مداخله در این بافت‌ها را در دوره‌های مختلف زمانی مطرح کرده است. رویکردهای مرمت و بهسازی شهری در سیر تحول خود از بازسازی، باززنده‌سازی، نوسازی و توسعه مجدد به بازآفرینی شهری تکامل یافته و در این مسیر، گذاری را از حوزه توجه صرف به کالبد به عرصه تأکید بر ملاحظلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی تجربه کرده‌اند. با طرح توسعه شهرها ساختار سنتی محلات قدیمی دچار تغییرات زیادی می‌شوند و به مرور زمان کارایی خود را از دست داده می‌دهند.
استفاده مجدد از ابنیه تاریخی که کارکرد اصلی خود را از دست داده‌اند، نه تنها از دید حفاظت حائز اهمیت است، بلکه حرکتی در راستای اهداف توسعه و حفاظت پایدار بستر نیز محسوب می‌شود که با کاهش تخریب، آثار زیست محیطی مثبت فراوانی نیز دارد. این اقدام هم چنین مزایای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی فراوانی داشته و تأثیرات قابل توجهی بر محیط پیرامون بنایی که مورد تجدید حیات قرار گرفته است، می‌گذارد. حفظ یا احیای یک مکان تاریخی قدیمی یا متروک اغلب به شیوه‌ای متفاوت از کاربری اصلی‌اش یکی از شیوه‌های رایج است چراکه از سویی نیاز جامعه را برآورده می‌کند و در عین حال همچنان آثار تاریخی را حفظ می‌کند. یکی از نمونه‌های موفق در شهر همدان تبدیل حمام حاجی به سفره‌خانه سنتی است و اخیرا خبری مبنی بر تبدیل خانه تاریخی پوستی‌زاده به هتل سنتی منتشر شده است که جای امیدواری دارد. در زمینه مداخلات کارکردی در بناهای تاریخی، توجـه بـه حداقـل مداخلـه و حفاظـت از روح مـکان، ارزش‌هـا، اصالـت و یکپارچگـی آثـار در فرآینـد احیـا باید مورد توجه قرار گیرد. در این راستا «حسن سجاد‌زاده» متخصص حوزه شهرسازی در خصوص شهر همدان بیان می‌کند: «هر طرحی که طبق آن ساکنان اصیل را در محله نگه نداریم و به هر شکلی قصد احیای آن را داشته باشیم، آن طرح شکست خورده است چراکه شهر ساختنی نیست و باید آن را هدایت کنیم. در واقع تا زمانی که اهالی محلات را در پروژه‌ها دخالت ندهیم همراهی پیش نمی‌آید که این مشکل در محله کبابیان و تبدیل خانه‌های قدیمی به بومگردی وجود دارد. شهر یک موجود زنده و پیکره واحد است و هر عضوی در آن مشکل پیدا کند همه سازمان‌ها باید پای کار بیایند و تا زمانی که مدیریت واحد یکپارچه نباشد برای توسعه شهر دچار مشکل هستیم؛ به عنوان مثال تخریب خانه‌های تاریخی در محلات قدیمی مانند کبابیان و جولان فاجعه بود که با شعار باززنده‌سازی به وجود آمد». احیای بافت‌های تاریخی و ارائه کاربری‌های جدید، مرمت و بهسازی ساختمان‌های قدیمی و تزریق عملکردهای جدید در جهت بازآفرینی فضا منجر به پویایی محیط و استقبال ساکنان منطقه و از سوی دیگر جذب گردشگر می‌شود که استان همدان ظرفیت بالایی در این خصوص دارد و نیازمند توجه جدی به صنعت گردشگری است.