*سید محمدجواد حسینی‌مرصع
*کنشگر معماری و شهرسازی
شهرها شکل و فرم‌های مختلفی را در ساختار و استخوان‌بندی خود دارند. این اشکال در مواجهه با عوارض طبیعی چون منابع آبی مثل رودخانه‌ها، سواحل دریا، چشمه‌ها و قنوات و همچنین مجاورت با کوهپایه‌ها و یا دشتها و همچنین به علت شرایط فرهنگی و تاریخی گوناگون در شهرها نمود پیدا کرده‌اند. شهرهای خطی، شطرنجی، پله‌ای، شعاعی، پراکنده و مانند این از اشکال مختلف شهر هستند. از دیرباز ارزیابی شکل شهر توسط طراحان برای رسیدن به ایده‌آل ترین طرح برای ساختن شهر از موضوعات مهم شهرسازی بوده است چراکه بسیاری از مسائل شهری مسقیم و یا غیرمستقیم به ساختار شکلی شهر ارتباط دارد. مسائل ترافیکی و عبور و مرور و شبکه معابر، تامین نیازهای روزمره شهروندان، تاسیسات شهری، آبرسانی، دفع آ‌ب‌های سطحی و مواجهه با سیلاب‌های احتمالی، بهره‌گیری از نور طبیعی، مقابله با بادهای غالب و طوفان‌ها و همچنین مقاومت در برابر آتش سوزی و نیز هجوم دشمنان و تهدید بیماری‌های واگیر و مسائلی از این دست ارتباط آشکاری با شکل شهر و نحوه سازماندهی استخوان‌بندی و ساختار شهر دارند.
به طور ویژه اگر به شکل شهر همدان نگریسته شود ساختار شعاعی و مرکزگرای شهر به وضوح قابل شناسایی است این ساختار با اعمال طرح تحمیلی کارل فریش در دهه ۱۳۱۰ در مرکز شهر همدان قوت بیشتری یافت و بر نقش مرکز شهر در حیات شهر و زندگی روزمره شهروندان تاکید بیشتری کرد و با وسعت گرفتن شهر همدان این ساختار تغییری نکرد و حتی رینگ‌های دوم و سوم شهر نیز به سوی مرکز شهر و شش خیابان اصلی آن گسترش پیدا کردند. این ساختار تمرکزگرا و تک‌هسته‌ای در تقابل با مسائل مختلف شهری نتایج ویژه‌ای را حاصل کرده است و در کنار بعضی محاسن به چالش‌های شهری قابل تاملی برخورد کرده است. حجم بالای مراجعه شهروندان به مرکز شهر به خاطر وجود بسیاری از مکان‌ها با عملکردهای مورد نیازشان موجب بروز ترافیک سنگین و آلودگی هوا و آلودگی صوتی و بصری اعمال فشار بر بافت قدیمی و فرسودگی این بافت و مواردی از این قبیل است. این تمرکز از منظر پدافند غیرعامل و مقابله با عوامل تهدیدزا با چالش‌های جدی روبرو است.
با دقت در نکات یاد شده به نظر می‌رسد بررسی موضوع شکل شهر و نقش آن در مقاومت شهر در برابر بیماری‌های واگیردار حائز اهمیت باشد. در شهر تک‌هسته‌ای همدان با تجمع بازارها و مجتمع‌های تجاری و خدماتی، درمانی، بانک‌ها، مساجد و اماکن فرهنگی وگردشگری و مانند این شهروندان برای رفع نیاز روزمره خود ناگزیر از سفرهای زیاد به مرکز شهر هستند. سفرهایی که به خاطر گسترش وسعت شهر منجر به اتلاف وقت و انرژی شهروندان می‌شود و نتیجه‌ای جز ازدحام جمعیت در مرکز شهر ندارد.
امروز که مسئله واگیر بیماری کرونا و جلوگیری از انتشار ویروس کوید ۱۹ در اماکن عمومی و مراکز تجمع اهمیت پیدا کرده است، تامین مایحتاج شهروندان و انتشار ویروس شهرهای تک‌هسته‌ای را با چالش وجودی روبرو می‌کند و به نظر می‌رسد باید در شکل و ساختار شهرهای مذکور باید بازنگری جدی انجام شود. شهرهای تک‌هسته‌ای با رشد جمعیت و گسترش وسعت نیاز به ایجاد مراکز و هسته‌های جدیدی به موازات هسته مرکزی شهر دارند تا با تامین نیازهای مختلف شهروندان در این مراکز از جابجای غیرضروری و ایجاد ازدحام در هسته مرکزی شهر جلوگیری به عمل آید به این ترتیب شهروندان با ازدحام کمتر و زمان خروج از منزل کمتر در مراکز چندگانه شهر حاضر می‌شوند و در نتیجه در مقابل همه‌گیری بیماری، امنیت بالاتری خواهند داشت.
برداشتن تمرکز از هسته مرکزی شهر به نظر می‌رسد باید مورد توجه برنامه‌ریزان و تصمیم‌سازان و حاکمیت شهری برای شهرهای چون شهر همدان قرار بگیرد چراکه بسیاری از مشکلات و چالش‌های امروز این شهرها به خاطر ساختار و شکل و استخوان‌بندی آن‌هاست و تجدید نظر در سیستم فعلی گسترش شهر، می‌تواند در حل مسائل یادشده به یاری شهر و شهروندان بیاید