سال بی‌آبی
همدان امسال خشک‌ترین سال را در ۵۰ سال گذشته پشت سر می‌گذراند. در واقع ۱۴۰۰ کم‌بارش ترین سال نیم قرن گذشته است. اما افزون بر کم بودن نزولات آسمانی، مصرف بیش از حد از سفره‌های زیرزمینی باعث تشدید خشکسالی شده است. در این شماره به برخی از عوامل کمبود آب در همدان می‌پردازیم.
*نابخردیهای پیش‌بینی پذیر
*۱۳ سال تا پایان تتمه آبی همدان!
*مهرداد نهاوندچی
*کارشناسی ارشد مدیریت محیط زیست
- بحران آب و خشکسالی (ورشکستگی آب):
- در همدان با ورشکستگی آبی مواجه هستیم، ورشکستگی در اقتصاد قابل درک است. بدهی یا طلب بیش از موجودی است. ورشکستگی در آب یعنی انتظار یا تقاضایی که برای تخصیص از منابع آبی دارید، بیشتر از موجودی آب باشد. این اتفاق در بسیاری از دشتهای همدان به وضوح اتفاق افتاده است. در نشستی که «عیسی کلانتری» ریاست سازمان حفاظت از محیط زیست کشور در سال ۱۳۹۸ به استان همدان دعوت شد، ابراز کرد که «وضعیت مصرف آب اگر به سرعت تراز نشود همه شهر همدان تا ۱۵ سال آینده از بین می‌رود.» فراموش نکنیم، پیش‌بینی سال ۷۶ دکتر کلانتری از خشکسالی دریاچه ارومیه به وقوع پیوست. بنابراین در یک سناریو بدبینانه، میتوان یک عمر ۱۳ ساله را برای پایان تتمه آّی برخی دشتهای آبی همدان متصور شد. این مسئله مدیریت و برنامه‌ریزی کوتاه، میان و بلندمدت برای تامین آّب مورد نیاز در حوزه کشاورزی، صنایع و آب خام شهری را میطلبد.
- تغییر الگوی کشت
دشتهای همدان چه در جنوب و چه در شمال استان، با بحران کم آبی مواجه هستند. بهترین اتفاق میتواند تغییر الگوی کشت باشد. در سالهای اخیر شاهد هدررفت و رها شدن مقدار زیادی از محصولات کشاورزی بوده‌ایم. نمونه اش در سالهای اخیر رها شدن دهها تن از محصولاتی همچون گوجه فرنگی و هندوانه در دشتهای اسدآباد بوده است. این در حالی است که برای تولید یک هندوانه چیزی حدود ۴۵۰۰ لیتر آب مصرف میشود. در مورد گوجه فرنگی و محصولاتی چنینی نیاز به صنایع بالا دستی و صنایع تبدیلی و نگهداری آنها وجود دارد. بنابراین نیاز به تجدید نظر و اصلاح الگوی کشت در دشتهای همدان امری ضروری به نظر میرسد. از سوئی کشت گلخانهای و استفاده از آبیاریهای مدرن و تحت فشار میتواند مصرف آب کشاورزی را تا حد قابل قبولی کاهش دهد.
- تغییر اقلیم یا نوع مدیریت آبی؟
اگرچه در دهههای اخیر نوع مدیریت در کاهش و هدر رفت منابع آبی بسیار اثر گذار بوده است، اما نمیتوان نقش تغییر اقلیم را در این مهم نمیتوان انکار کرد. یکی از عوامل اصلی خشک شدن تالاب آق‌گل در سال جاری که پس از داشتن دو سال وضعیت خوب رخ داد، پدیده خشکسالی و به نوعی تغییرات اقلیمی است. اجرای غلط سیاستهای آمایش سرزمین و بی‌توجهی به توان اکولوژیکی سرزمین باعث هدر رفت و خشکی در بسیاری از مناطق کشور و از جمله دشتهای شاخص همدان شده است. یکی از این دشتها، دشت رزن است. که به شکل فروچالههای عظیم نمود داشته است.
- آمایش سرزمین، آمایش صنعتی
تمام صنایع فولاد چین در کنار دریا و ۸۰ درصد صنایع آب بر دنیا در کنار دریا وجود دارند. امیدواریم چنین نابخردی‌هایی در استان تکرار نشود که صدمات جبران‌ناپذیری در بر دارد. یکی از این نابخردیهای پیش‌بینی‌پذیر در دهههای گذشته، نیروگاه مفتح بوده است که با هدف تامین برق چند استان در رزن مستقر شد اما رهآوردی جز مسئله افت آب های زیرزمینی، فروچاله ها، آلودگی‌های ناشی از آن، مازوت سوزی و مانند این را برای استان به ارمغان نداشت و مصداقی از نمونه‌های غلط آمایش سرزمین در کشورمان است. البته از این نمونه‌ها در کشور و استان کم نداریم، سد گتوند و فولاد مبارکه را در سطح ملی میتوان مثال زد. چیزی که برخلاف آمایش سرزمین بوده و با رانت و قدرت شکل گرفتهاند و تبعات اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی سنگینی در بر داشته‌اند.
در استان همدان باید صنایع پرآب بر متوقف شوند مثلا چه دلیلی دارد اصرار به تولید برق با استفاده از نیروگاههای سیکل ترکیبی، مازوت سوز و مانند این داشته باشیم در حالی که میتوانیم نیروگاههای خورشیدی، بادی و سایر انرژی های نو را جایگزین کنیم. قابل ذکر است که استان همدان توان بالایی در حصول انرژی از طریق انرژی خورشیدی و انرژی بادی دارد. قهاوند، فامنین و کبودراهنگ تاب آوری کمتری از نظر توان اکولوژیکی آبی دارد. خشکسالی (تغییر اقلیم) میتواند اثرات زیادی روی این مناطق بگذارد و باید با استفاده از سیاستها و استراتژیهای درست آبی، علاج واقعه قبل از وقوع کرد.
جنگ آب و تشنگی خوزستانی که دو رود بزرگ ایران از آن سرزمین می‌گذرد و در حاشیه خلیج فارس قراردارد، هشداری است برای مسئولینی که به دنبال پروژه های مانند ذوب آهن اسدآباد و پتروشیمی همدان هستند. صنعت ذوب آهن، پر مصرف ترین صنعت در هدر رفت آب است. آیا قرار است دشتهای سبز و مناطق طبیعی استان که تنها برتری و بزرگترین سرمایه استان است، با این تدبیر نابود شود؟ پیش از استقرار صنایع جدید، بررسیهای دقیق و آینده‌پژوهی از لزومات امر خواهد بود.
آمایش سرزمین و لزوم مطالعات ارزیابی اثرات محیط زیستی (EIA) برای پروژههای بزرگ و لزوم جانمایی صحیح و توجه به توان آب و خاک سرزمین، میتواند آمایش صنعتی را به شکل درستی برای استان همدان به نمایش بگذارد. همدان باید به سمت صنایع پاک و کم آب بر حرکت کند، الگوی کشت بهتری برای دشتهای خود تعریف کرده و از انرژیهای نو بهره بگیرد، مدیریت منابع آبی را به بهترین نحو به نمایش بگذارد تا تواند تاب آوری تتمه آبی خود را به بالاترین حد ممکن برساند.
- راهکارهایی برای کم آبی همدان
- سرمایهگذاری جدی در بخش صنعت سبز با لحاظ کردن محدودیتهای آبی و اثرات محیط زیستی منطقهای
- مرفه سازی کشاورزان و جوامع روستایی با اعطای امتیازات بیشتر و سرمایهگذاری در بخش کشاورزی به منظور افزایش بهرهوری اقتصادی بخش کشاورزی از طریق مدرنیزه کردن، بهرهوری اقتصادی
- بازبینی الگوهای کشت در سراسر استان با در نظر گرفتن امنیت غذایی ملی و استانی
- ایجاد سازمانهای تعاونی کشاورزی در هر منطقه استان و افزایش مشارکت کشاورزان و ظرفیتهای جمعی در مدیریت آب و کشاورزی
- ایجاد بازار آب و کنترل حق آبه
- ایجاد حساب پس انداز آب برای محیط زیست برای حفظ و احیای اکوسیستمها از طریق خریداری آب از مزارع کم بازده
- تغییر وضعیت از مدیریت بحران (انفعالی) به مدیریت پیشگیرانه (فعال)
- اصلاح ساختار حکمرانی آب و تقویت سازمان محیط زیست
- آموزش و تقویت فرهنگ محیط زیستی جامعه