*مهدی غلامی
*کارشناس ارشد مدیریت شهری
دهه‌های اخیر در ایران، رشد جمعیت به ویژه افزایش شهرنشینی موجب توسعه فیزیکی شهرها شده که این رشد فیزیکی سبب افزایش استفاده از انواع مصالح ساختمانی به ویژه شن و ماسه شده است. مصالح رودخانه‌ای یکی از منابع ارزشمند بوده و به علت صرفه اقتصادی و سهولت استحصال، همواره از اهمیت بسیاری در کارهای عمرانی برخوردار هستند. این موضوع سبب شده که رودخانه‌ها جدا از تغییرات طبیعی خود، امروزه تحت تأثیر فعالیت‌های موثر انسان در برداشت بدون ضابطه و بی‌رویه شن و ماسه، در معرض دگرگونی‌های ژرفی قرار گیرند.
معادن شن و ماسه نقش بسزایی در توسعه و پیشرفت جوامع بشری دارند و بهره‌برداری از این معادن یک ضرورت انکارناپذیر در توسعه اقتصادی محسوب می‌شود و با توجه به این‌که معادن شن و ماسه واقع در بستر رودخانه‌ها نیاز به فرآوری کمتر، سهل‌الوصول بودن و نزدیکی به جاده‌های ارتباطی و محل مصرف منابع شن و ماسه، که نهایتاً بالا بردن ارزش اقتصادی آن را رقم می‌زند، از جمله دلایلی است که استفاده روزافزون از این منابع ارزشمند را به دنبال داشته است. (مهدوری و فضلی ، ۱۳۹۹: ۳) از سوی دیگر، نهشته‌های رودخانه‌ای معمولاً نزدیک محل مصرف قرار دارند که این امر منجر به کاهش قیمت تمام شده مصالح می‌شود. این مزایا، جایگاه ویژه‌ای به مصالح رودخانه‌ای داده و به همین دلیل، موجب اعمال فشار زیادی بر این منبع نسبت به معادن کوهی شن و ماسه می‌شود. برداشت شن و ماسه از رودخانه، اگرچه منابع قابل توجهی را برای عده‌ای محدود (برداشت‌کنندگان مصالح) فراهم می‌آورد و پروژه‌های عمرانی از آن بهره‌مند می‌شوند، اما از طرفی باعث بروز مشکلات زیست محیطی ناشی از استخراج معادن شن و ماسه به ویژه در بستر رودخانه‌ها می‌شود و این امر بر کسی پوشیده نیست. در عین حال اگر در قالب ضوابط فنی و بر طبق دستورالعمل‌های کنترل‌کننده انجام نگیرد، قطعاً موجب آثار منفی در به هم زدن تعادل طبیعی رودخانه، تخریب زمین‌های اطراف، آبزیان و زیستگاه‌های پرندگان و جانوران منطقه خواهد شد (قهرودی تالی و همکاران ، ۱۴۰۰ : ۴).
انتخاب محل‌های مناسبی از رودخانه یا خارج از بستر برای برداشت شن و ماسه همواره از اهمیت بسیاری زیادی برخوردار بوده است. برداشت مصالح بدون در نظر گرفتن موقعیت آن، به ویژه در بستر رودخانه، همان‌گونه که قبل‌تر نیز بدان اشاره شد، ممکن است موجب جابه‌جایی مسیر رودخانه، تخریب سواحل و اراضی کشاورزی حاشیه رودخانه، تخریب سازه‌های متقاطع با رودخانه مانند پل‌ها و بندهای انحرافی شده و در نتیجه مشکلات و تبعات اقتصادی و اجتماعی قابل توجهی را به بار آورد. علاوه بر این حفاری در بستر رودخانه‌ها و کناره‌ها، شست‌وشوی شن و ماسه و حمل‌ونقل آن ظرفیت لازم را در ایجاد تخریب فیزیکی و انتشار در محیط های آبی و خشکی پیرامون را در پی داشته است و برداشت شن و ماسه از معادن باعث بروز مشکلات محیط زیست از جمله انتشار گردوغبار شده است، بنابراین برای ایجاد تعادل بین سه مؤلفه رشد اقتصادی، رفاه اجتماعی و کاهش مشکلات محیط زیستی ملزم به استخراج اصولی و بهینه منابع شن و ماسه خواهیم بود.
در حال حاضر، منابع کوهی (واقع در پائین دست کوه‌ها ) برخلاف پائین بودن کیفیت مصالح آن‌ها نسبت به مصالح رودخانه‌ای یکی از گزینه‌های مناسب به شمار می‌آیند و همچنین برای بهینه‌سازی منابع بستر رودخانه و حفظ اکوسیستم آن‌ها، دولت باید مجازات فعالیت‌های غیرقانونی استخراج معدن را به شدت افزایش دهد و همچنین پیمانکاران دارای مجوز به استخراج شن و ماسه به روشی سازگار با محیط زیست ترغیب شوند.
طبق نظریه پرینس، برداشت تا حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد بار بستر سالانه مانع از افت بستر و تغییرات نامطلوب‌تر از آب در بالادست و پائین‌دست می‌شود. از طرفی Raynov و همکاران میزان استخراج مصالح رودخانه‌ای را معادل یک تا دو برابر میانگین بلند مدت بار بستر سالیانه عنوان کرده‌اند. (عزیزیان و صمدی ، ۱۳۹۷ : ۵۶۶)
منابع:
منیژه قهرودی تالی، خدیجه علی نوری، مریم اجاقلو (۱۴۰۰) ، تأثیر معادن شن و ماسه شهریار بر ریز گردهای استان تهران، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره سی و هفتم :۱۱۷-۹۹
ستار مهدوری، امیر فضلی (۱۳۹۹)، برنامه‌ریزی تولید معادن شن و ماسه رودخانه‌ای با استفاده از تئوری بازی، سومین کنفرانس بین المللی توسعه فناوری مهندسی مواد، معدن و زمین‌شناسی
امیر صمدی، اصغر عزیزیان (۱۳۹۷)، ظرفیت‌یابی معادن شن و ماسه خارج از بستر رودخانه با تلفیق سامانه اطلاعات جغرافیایی و مدل های ژئومورفولوژیکی، مطالعه موردی: حوزه‌های آبخیز فردوس و قائن، نشریه علمی-پژوهشی مهندسی و مدیریت آبخیز جلد ۱۰ شماره ۴ : ۵۷۹-۵۶۴