*داوود احمدی
*دانشجوی دکترای معماری
با نگاهی به تاریخ اندیشه‌های ایرانیان در می‌یابیم که ایرانیان همواره در تفکر و اندیشه ساخت جامعه‌ای نوین، آزاد و آباد بوده‌اند. این امر در تفکرات و اندیشه‌های صاحب‌نظران سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ادیبان، شاعران، حکیمان، فیلسوفان و سردمداران دین و مذهب به خوبی قابل پیگیری است. در اندیشه‌های ایرانیان ناقد وضع موجود و امیدوار به آینده، ساختن ناکجا آباد همواره وجود داشته است. چراکه این آرزوی همیشگی انسان‌هاست که در بهشت برین و خوشبختی و سعادت زندگی کنند. برابری و عدالت در جامعه حاکم باشد و آرزوها به تحقق برسد. از این‌رو شهر آرمانی گاه به صورت یک رساله، و گاه به شکل اعتراض و گاه به صورت طرحی برای زندگی توسط اندیشمندی ارائه شده است و گاه با توجه به شرایط و اوضاع جامعه، ایده شهرآرمانی در عمل نیز محقق شده است نظیر شهر آرمانی خواجه رشیدالدین فضل‌الله که در واقع تبلور کالبدی یک تفکر و اندیشه در زمان و مکان است. اما نکته جالب این‌جاست که به طوری که از متون تاریخی و وقفنامه مربوطه برمی‌آید ربع رشیدی هم طرح جامعه مدنی ایده آل را در انداخته بوده و هم پیشنهادات مشخص کالبدی داشته و هم چگونگی سازمان اجتماعی، مدیریت و نهادهای مدنی مربوطه را به دقت تعیین و مشخص کرده بوده است. به عبارتی جزء معدود شهرهای آرمانی نادری است که در طول تاریخ شهرسازی به منصه ظهور پیوسته است. هرچند شوربختانه امروزه از مجموعه بزرگ ربع رشیدی در تبریز غیر از توصیفات مکتوب در وقفنامه‌ها و سفرنامه‌ها و کتب تاریخی چیزی باقی نمانده است. اما از آنجا که بسیاری از ایده‌آل‌های خواجه رشیدالدین در این شهرک متجلی گردیده است، لذا به بررسی مختصر شهرک ربع رشیدی به عنوان یک شهر آرمانی از دید خواجه رشیدالدین می‌پردازیم:
هدف خواجه رشیدالدین فضل الله از تأسیس ربع رشیدی این بود که مکانی ایجاد کند که در آن مجمعی از علما و دانشمندان را مستقر سازد تا هم باعث توسعه علوم شوند و هم خود نیز فیضی از صحبت ایشان نصیبش شود. در فرهنگ معین «ربع» به معنی محله است اما در نامه‌ای که خواجه رشیدالدین خطاب به فرزندانش می‌نویسد، صحبت از وجود سی‌هزار خانه شده که بیانگر این است که ربع رشیدی شهرکی بسیار بزرگ بوده است که از آن به عنوان اولین و بزرگ‌ترین شهرک دانشگاهی جهان اسلام یاد شده است. موقعیت مکانی ربع رشیدی در قسمت شمالی شهر تبریز در دامنه ولیانکوه در تپه‌های عین علی بوده که اکنون به نام محله ششکلان و باغمشیه در طرف چپ دامنه کوه سرخاب (شمال شرقی تبریز) قرار دارد. هیچ یک از قسمت‌های ربع رشیدی در زمان حال قابل تشخیص نیست و آن‌چه از همه بیشتر آشکار است، پایه برج‌ها و خط دیوار استحکامات آن است که بر روی بزرگ‌ترین تپه‌های آن ناحیه قرار دارد. بقیه قسمت‌های ربع رشیدی امروز تبدیل به اماکن مسکونی شده است. تأسیسات ربع رشیدی چنان دقیق در وقفنامه بیان شده که امروزه می‌توان از روی همان توضیحات نقشه آن را پیاده کرد. محل احداث گنبد بزرگ، محل سکونت سه مقام ارشد ربع رشیدی، محل مساجد دوگانه و مدارس و محل کتابخانه‌های دوگانه، دارالشفاء، خانقاه، محل سکونت مدرسان و معبدان استادیاران و دانشجویان و غیره را دقیقا تعیین کرده است. بطور خلاصه این مجتمع را می‌توان به سه قسمت اساسی به شرح زیر تقسیم کرد.
۱- ربع رشیدی، ۲- شهرستان رشیدی، ۳- ربض رشیدی
ربع رشیدی
این قسمت اصلی‌ترین قسمت بوده که دیگر تأسیسات گرد محور آن و به خاطر آن احداث شده بود. ربع رشیدی به جز گنبد که محل مدفن خود خواجه رشیدالدین فضل الله قرار داده شده بود، به چهار قسمت تقسیم گردیده که عبارتند از: روضه، خانقاه ، دارالضیافه و دارالشفاء.
ا-روضه
حوض آبی در میان آن بوده که شامل دو مسجد بوده است. مسجد صیفی (تابستانی که نماز جمعه و عیدین (فطر و قربان) در آنجا برپا می‌شد و در تابستان درس‌های علوم هم در آنجا برگزار می‌شد و دیگری مسجد شتوى (زمستانی) که زمستان‌ها در آنجا نماز گزارده می‌شد و درس‌های علوم و تفسیر و حدیث و مانند این هم در آنجا ارائه می‌شد. دفترکار متولی، مشرف و ناظر (سه مقام ارشد یا هیئت مدیره ربع رشیدی) در قسمت‌های مختلف ربع رشیدی به ترتیبی تعیین شده که این سه شخصیت بتواند بر قسمت‌های گوناگون آن کنترل و نظارت مستقیم داشته باشند. قسمت‌های دیگر روضه شامل؛ حجره‌ها و یا اطاق‌های ویژه سکونت مدرسان، معبدان، طلاب علوم و تأسیسات رفاهی، مانند حمام، حوضخانه، سقایه (آب آشامیدنی) و محل کتابخانه نیز در زیر همان گنبد بزرگ و در کنار آرامگاه خود خواجه‌رشید‌الدین تعیین شده بود.
۲- خانقاه
شامل مواضع سکونت شیخ و صوفی‌ها با تمام امکانات رفاهی.
۳- دارالضیافه (مهمانسرا)
بعد از روضه مهمترین قسمت ربع رشیدی است و برای پذیرایی کارکنان ربع رشیدی بوده و برای مسافران و مهمانان، احداث شده بود.
دارالشفاء (بیمارستان و دانشکده پزشکی)
یک واحد مجزا و مجهز در ربع رشیدی قرار داشته که در حکم یک دانشکده پزشکی بود، زیرا در آنجا هر پزشکی علاوه بر مداوای بیماران، پنج تا ده دانشجو را تعلیم علم طب می‌داد.
شهرستان رشیدی
مجتمع بسیار بزرگ ساختمانی و متشکل از محله‌های گوناگون، خیابان‌ها و کوچه‌ها و مکان‌های رفاهی و اقتصادی مانند حمام‌ها و کاروانسراها (۲۴ باب) و کارخانه‌های کاغذسازی، پارچه بافی، دارالضرب، بازار و مانند این بوده است. این قسمت نیز مانند سایر قسمت‌های ربع رشیدی از روی نقشه پیش‌بینی شده تأسیس یافته، و هر محل اختصاص به یک طبقه و یا اختصاص به یک رده شغلی داشته است. یکی از معروف‌ترین محلات شهرستان رشیدی، محله صالحیه بوده است.
ربض رشیدی
این قسمت در حقیقت محله اعیان‌نشین و محل احداث کاخ‌های مخصوص ربع رشیدی بوده است که در آن خانواده رشیدالدین با غلامان خاص و مسئولان امنیتی یا به قول رشید الدین «سپهسالاران و سرهنگان» ساکن بوده‌اند و مهندسان و معماران مخصوصی که در ساختمان تأسیسات ربع رشیدی نظارت داشته‌اند، نیز در این مکان سکونت داشتند. در پایان باید عنوان کرد که آن‌چه مستندات مربوط به وقفنامه ربع رشیدی نشان می‌دهد حکایت از اهمیت بسیار بالای فضای شهری و عرصه‌های عمومی در سازمان فضایی شهر دارد که کاربری‌های مذهبی، آموزشی، فرهنگی و خدماتی نظیر دانشکده، بیمارستان حتی دارالایتام و دارالضیافه وجود تسهیلات و تاسیسات شهری مورد نیاز جمعیت محدود ساکن در شهر را به راحتی و با میزبانی بسیار بالاتر از سرانه‌های امروزی شهرسازی تامین می‌کرده است