موسیقی دستگاهی ایران (ردیف)

*علی پاشا رجبلو

*مدرس موسیقی

زمانی که نغمه‌ها و آهنگ‌ها و گوشه‌های موسیقیایی ایران با توجه به رعایت مناسبی از فواصل، وزن و تزئین‌های مورد نیاز موسیقی، متاثر از فرهنگ ایرانی در کنار هم به اجرا در می‌آید؛ ردیف موسیقی ایران شکل می‌گیرد. به عبارتی می‌توان گفت که ردیف یکی از جامع‌ترین و فراگیرترین انواع موسیقی در کشور ماست که شالوده و چکیده هزاران سال کار موسیقیایی هنرمندان و دانشمندان در عرصه موسیقی بوده است.

امروزه از ردیف به عنوان «موسیقی دستگاهی ایران  نام برده می‌شود که شامل هفت دستگاه شور، سه گاه، همایون، ماهور، چهارگاه، راستپنچگاه و نوا و همچنین دارای چهار آواز متعلق به دستگاه شور به نام‌های  ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی و همچنین یک آواز به نام اصفهان متعلق به دستگاه همایون، تشکل می‌شود که دستگاه مفصل‌تر از آواز است. هر دستگاه از مجموعه‌ای از گوشه‌های مختلف  شکل گرفته است که اغلب این گوشه‌ها به صورت آوازی (بدون ضرب و ریتم) هستند که  این گوشه‌ها هم استقلال خود را با گوشه‌های بعدی دارند و هم در نهایت یک مجموعه بی‌نظیر هنری  به هم پیوسته را به وجود می‌آورند.

توالی دستگاه‌ها و آوازها در ردیف‌های گوناگون، باعث شکل‌گیری یک ردیف می‌شود. در روایت‌های مختلف از  ردیف‌ها در موسیقی سازی میرزا عبدالله، حسینقلی خان، موسی معروفی، محمد صلحی (منتظم‌الحکما )، ابوالحسن صبا و فرامرز پایور و همچنین در ردیف‌های آوازی عبدالله دوامی و محمود کریمی ، اگرچه اختلافاتی در روایت و نام گوشه‌ها وجود دارد، اما به نظر می‌رسد که دو ردیف میرزا عبدالله و حسینقلی خان در ردیف سازی و ردیف آوازی عبدالله دوامی، با توجه به گستردگی و ساختار و چیدمان موسیقیایی مناسب، از بقیه ردیف‌ها معتبر و کاربردی‌تر هستند و به این دلیل آموزش ردیف اغلب بر اساس ردیف این استادان موسیقی دستگاهی صورت می‌گیرد.

هر دستگاه موسیقی از گوشه‌ها و قطعات مختلفی چون پیش درآمد؛ درآمد و یا مقدمه، ضربی، چهار مضراب و رنگ شکل می‌گیرد که به دلیل چیدمان توالی متفاوت نغمات با فواصل مختلف، حالت خاصی ایجاد می‌شود که  به روند شکل‌گیری هفت دستگاه موسیقی ایران می‌انجامد.

نام هر گوشه موسیقیایی گاهی از مکان خاص  گرفته شده (گیلکی، بختیاری، شوشتری) ، گاه با نام استاد موسیقی گره خورده (حاجیانی، حسینی، صادق خوانی)، برخی از طبیعت و جهان الهام گرفته شده (سپهر، بحرنور، نوروز)، گروهی متاثر از عواطف انسانی (حزین، خجسته، فرح ) و گاه از تصوف و عرفان (سوز و گداز، جامه دران، راز و نیاز ) و برخی نیز از نام پرندگان (چکاوک) به وجود آمده است.

از زیبای‌های ردیف ایرانی توجه به اجرای تزئین‌ها (تک، ریز، اشاره، تکیه، سرمضراب ) در موسیقی است که فراگیری و به کار بردن این تزئین‌ها می‌تواند زیبایی موسیقی را دو چندان کند.

از مسائل مورد جدی دیگر در موسیقی ردیف، توجه به وزن (ریتم) است. همانطوری‌که در شعر قدیم ارکان عروضی وجود دارد در موسیقی ارکان ایقاعی نقش مهمی را ایفا می‌کند. عنصر اصلی در موسیقی صدا است و می‌توان وزن را به روح  موسیقی تعبیر کرد. زیرا همانطور که روح  محرک انسان است وزن هم به موسیقی جان می‌دهد و موسیقی موزون سبب تحریک شدید احساس و مولد هیجان می‌شود». (روح الله خالقی). هر چند در دهه‌های اخیر وزن را با تعاریف و معیارهای اروپایی غربی تبیین می‌کنند اما ضروری است هنرمندان و هنرجویان و نوازندگان موسیقی ایران، با وزن به معنای دقیق آن از دیدگاه موسیقی دستگاهی آشنا شوند .

آموزش و فراگیری موسیقی دستگاهی بر اساس شیوه شفاهی (سینه به سینه) است چراکه موسیقی ایرانی نوشتنی نیست و دارای ظرافت‌های بسیار دقیقی است که ابزار نتاسیون غربی قادر به ثبت این ظرافت‌ها نیست.

و در آخر ضرورت آشنایی و فراگیری موسیقی دستگاهی(ردیف)  به عنوان یک هنر ملی، اهمیت ویژه‌ای را دارد. استاد نورعلی خان برومند می‌نویسد: «امروز هر کشور و ملتی منتهای سعی خود را می‌کند که از هنر ملی خود حداکثر استفاده را ببرد، چون راه اعتلای هنر طریقی جز استفاده از هنر ملی نیست. این پایه و روشی است که اگر بنیان گذارده شود، رشد می‌کند و اوج می‌گیرد. فقط در سایه هنر  ملی است که می‌تواند موسیقی، نقاشی یا ادبیات مملکتی را جهانی و جاویدان ساخت».